Jeśli jest coś, czego nie potrafimy zrobić wydajniej, taniej i lepiej niż konkurenci, nie ma sensu, żebyśmy to robili i powinniśmy zatrudnić do wykonania tej pracy kogoś, kto zrobi to lepiej niż my” miał ponoć powiedzieć Henry Ford. Podobno on sam uważnie śledził poczynania konkurencji, kupując po cichu wozy dla najmniej zamożnych klientów: renaulta, oldsmobile i cadillaca – po to, aby rozebrać je na części i przeanalizować, czy jakiegoś rozwiązania nie warto skopiować…

O kopiowaniu i “zainspirowaniu” się cudzymi pomysłami możemy napisać wiele, ale ten wpis dotyczy konkurencji. Szczególnej konkurencji – konkurencji wewnątrz firmy, sytuacji, gdy “konkurencją” okazuje się wspólnik, przyjaciel, z którym prowadzisz biznes.

Z rodziną czasem dobrze to tylko na zdjęciach…

Idealny układ biznesowy zakłada, że wszyscy współpracownicy są wobec siebie lojalni i przyświeca im wspólny interes. Zarówno wspólników jak i współpracowników starasz dobierać się tak, by utożsamiali się z twoim przedsiębiorstwem i wkładali w swoją pracę 100% zaangażowana. Mimo to, nawet w biznesach prowadzonych przez przyjaciół czy rodzinę zdarza się, że z biegiem czasu jedna z osób przestaje interesować się wspólnym „dzieckiem” i podejmuje się innej działalności, szkodząc tym samym pierwotnemu biznesowi.

Co w takiej sytuacji powinni zrobić pozostali wspólnicy, członkowie zarządu czy pracodawca? Jak możesz uchronić się przed nielojalnym współpracownikiem i co grozi za naruszenie zakazu konkurencji przez wspólnika spółki, członka zarządu lub pracownika?

Możliwość stosowania zakazu konkurencji wynika z kilku aktów prawnych, w zależności od tego kogo zakaz ma dotyczyć. Znajdziemy je zarówno w kodeksie spółek handlowych (ksh), kodeksie pracy (kp) jak i kodeksie cywilnym (kc). Zakazy konkurencji mogą wynikać z ustaw a także klauzul w umowach zawieranych z członkami zarządu, wspólnikami czy pracownikami. 

Czym jest działalność konkurencyjna?

Działalność konkurencyjna może mieć dwa aspekty: zajmowanie się interesami konkurencyjnymi lub uczestniczenie w spółce konkurencyjnej.

Działalność konkurencyjna polega na prowadzeniu takiej działalności, która mogłaby realnie stanowić konkurencję dla działalności jaką prowadzi dane przedsiębiorstwo. Działalność konkurencyjna oznacza prowadzenie działalności gospodarczej tego samego rodzaju, ale i na tym samym rynku. Przykładem działalności konkurencyjnej może być nie tylko prowadzenie działalności konkurencyjnej w ramach indywidualnej działalności gospodarczej, ale także:

  • uczestniczenie w konkurencyjnym przedsięwzięciu jako wspólnik spółki cywilnej, spółki jawnej, partner w spółce partnerskiej, komplementariusz w spółce komandytowej lub komandytowo – akcyjnej;
  • uczestniczenie jako członek organów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej;
  • posiadanie pakietu udziałów w konkurencyjnej spółce, który pozwalałby w pełni kontrolować działalność tejże spółki konkurencyjnej.

Jak podkreślił Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 4.07.2013 r.[1], za działalność konkurencyjną należy uznać wszelką działalność, która w obiektywnym rozumieniu mogłaby negatywnie oddziaływać na interesy danego podmiotu, tj. naruszać te interesy lub im zagrażać, przy czym to naruszenie lub zagrożenie musi być rzeczywiste. Nie ma natomiast znaczenia, czy działalność porównywanych podmiotów pokrywa się w całości, czy jedynie w części (wystarczające jest choćby częściowe pokrywanie się zakresów prowadzonej działalności), jak też to, czy pokrywająca się działalność ma charakter podstawowy, czy jedynie uboczny[2].

Wspólnik – przyjaciel, który okazał się wrogiem

Zakaz konkurencji w spółkach osobowych został uregulowany w art. 56 kodeksu spółek handlowych. Obowiązuje on każdego ze wspólników, chyba że pozostali wspólnicy wyrażą zgodę na zajmowanie się działalnością konkurencyjną. Jeżeli wspólnik podejmie się interesów konkurencyjnych pomimo braku zgody pozostałych wspólników, będą oni mogli  żądać wydania spółce korzyści, jakie osiągnął wspólnik naruszający zakaz konkurencji lub naprawienia wyrządzonej jej szkody. w ciągu 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się o naruszeniu zakazu.

Warto także pamiętać, że zakaz konkurencji obowiązuje niezależnie od tego, czy wspólnik ma prawo reprezentować spółkę i prowadzić jej sprawy czy też został pozbawiony prawa reprezentowania spółki albo wyłączony od prowadzenia jej spraw.

Gdy konkurencją staje się członek zarządu

W spółkach kapitałowych zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej uregulowany w art. 211 § 1 k.s.h. (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) oraz w art. 380 § 1 k.s.h. (spółka akcyjna) ma ograniczony zakres podmiotowy i dotyczy tylko członków zarządu tych spółek. Członek zarządu nie może bez zgody spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki osobowej lub jako członek organu spółki kapitałowej bądź uczestniczyć w innej konkurencyjnej osobie prawnej jako członek organu. Zakaz ten obejmuje także udział w konkurencyjnej spółce kapitałowej w przypadku posiadania przez członka zarządu co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawa do powołania co najmniej jednego członka zarządu. Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, zgody udziela organ uprawniony do powołania zarządu.

Zakaz dotyczący członków zarządu spółek kapitałowych obejmuje jedynie czynności konkurencyjne wobec spółki.

Przez pojęcie interesu konkurencyjnego należy rozumieć pewien układ relacji określany skrótowo właśnie jako interes, gdy korzyści uzyskiwane przez jeden podmiot nie pozostają bez znaczenia dla sfery interesów drugiego podmiotu. Zajmowanie się interesami konkurencyjnymi może polegać na prowadzeniu przedsięwzięcia we własnym imieniu lub za pośrednictwem innych osób bądź wreszcie w charakterze pośrednika, powiernika lub pełnomocnika innych osób. Naruszeniem zakazu konkurencji jest sytuacja gdy członek zarządu “jedynie” doradza podmiotowi konkurencyjnemu. Interesem konkurencyjnym jest podejmowanie czynności będących w relacji z działalnością prowadzoną przez inną osobę lub przedsiębiorcę. Chodzi tu, więc przede wszystkim o indywidualne prowadzenie działalności gospodarczej, bycie wspólnikiem w spółce konkurencyjnej, prokurentem, pełnomocnikiem, pracownikiem w tej spółce, pełnomocnikiem, pracownikiem w osobie prawnej konkurencyjnej.

Konsekwencje naruszenia zakazu konkurencji według ksh

Kodeks spółek handlowych nie określa wprost następstw naruszenia zakazu konkurencji. Spółka ma jednak możliwość skorzystania zarówno z instrumentów o charakterze organizacyjnym jak i działań o charakterze odszkodowawczym takich jak:

  • zawieszenie członka zarządu lub
  • odwołanie go z pełnionej funkcji
  • wytoczenie przez spółkę sprawy przeciwko członkowi zarządu o naprawienie szkody wyrządzonej spółce;
  • jeśli członek zarządu jest jednocześnie wspólnikiem w spółce, spółka może wystąpić z pozwem o wyłączenie członka zarządu będącego jednocześnie wspólnikiem ze spółki. W takim przypadku udziały wyłączonego wspólnika muszą zostać przejęte przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie.

Jeżeli członek zarządu swoim działaniem wyrządził spółce znaczną szkodę majątkową, spółka ma prawo także pociągnąć członka zarządu do odpowiedzialności karnej. Jeżeli w toku prowadzenia wyjaśnień, zajdzie także podejrzenie ujawnienia tajemnicy spółki przez członka zarządu, może to dodatkowo rodzić odpowiedzialność karną na podstawie przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Regulacje wynikające z prawa pracy

Zakazy konkurencji dla wspólnika czy członka zarządu wynikają z ustaw, umowy zwierane z tymi osobami mogą w pewnym zakresie  modyfikować ustawowe zakazy. Natomiast w przypadku pracownika, o naruszeniu zakazu konkurencji można mówić wówczas, gdy z pracownikiem została zawarta umowa o zakazie konkurencji. W umowie takiej należy uwzględnić, czy zakaz konkurencji ma obowiązywać tylko przez okres trwania zatrudnienia, czy także po jego ustaniu oraz jakiego rodzaju działalność uznaje się za konkurencyjną. Powstrzymanie się byłego pracownika od pracy dla konkurencji wymaga wpłaty mu odszkodowania. Właśnie ze względu na konieczność wypłacania pracownikowi odszkodowania wiele firm decyduje się jedynie na zawieranie umowy o zakazie konkurencji na czas trwania umowy o pracę, gdyż zawieranie jej także na czas po ustaniu umowy „na wszelki wypadek” nie będzie opłacalne z punktu widzenia pracodawcy.

Najczęściej stosowaną sankcją za naruszenie zakazu konkurencji przez pracownika jest rozwiązanie umowy o pracę:

  • w drodze wypowiedzenia,
  • bez zachowania okresu wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 kodeksu pracy.

Należy jednak mieć na uwadze, że rozwiązanie umowy z winy pracownika może mieć miejsce tylko wtedy, gdy naruszenie zakazu konkurencji przez pracownika zostanie potraktowane jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych. Aby do tego doszło, wina pracownika musi mieć charakter umyślny, a jego działania naraziły lub spowodowały dla pracodawcy znaczne szkody.

Jeżeli wskutek naruszenia zakazu konkurencji przez pracownika pracodawca poniósł szkodę majątkową, może on dochodzić jej naprawienia na zasadach określonych w art. 114-123 kodeksu pracy. Istotne znaczenie dla określenia zakresu odpowiedzialności materialnej ma rodzaj winy pracownika. W razie winy nieumyślnej odpowiedzialność pracownika, zgodnie z art. 115 kodeksu pracy, ogranicza się tylko do wysokości faktycznie poniesionej przez pracodawcę straty, nie obejmuje natomiast utraconych przez niego korzyści, które osiągnąłby, gdyby pracownik nie wyrządził mu szkody. Poza tym odpowiedzialność pracownika nie może przekroczyć sumy 3-miesięcznego wynagrodzenia pracownika w dniu wyrządzenia szkody. Inaczej jest, gdy pracodawca zdoła wykazać, że naruszając zakaz konkurencji pracownik wyrządził szkodę umyślnie. W takim przypadku jego odpowiedzialność obejmuje nie tylko rzeczywiście poniesioną przez pracodawcę stratę, ale również i utracone przez niego korzyści.

Przepisy prawa pracy mogą być stosowane również względem członka zarządu spółki, z którym została zawarta umowa o pracę. Za dopuszczalnością zastosowania przepisów prawa pracy opowiedział się Sąd Najwyższy[3], podnosząc, że poniesienie konsekwencji przewidzianych w kodeksie handlowym przez pracowników zatrudnionych w spółce handlowej i pełniących jednocześnie funkcje w jej zarządzie za działania naruszające interesy spółki nie wyklucza ich odpowiedzialności za te same zachowania na podstawie przepisów kodeksu pracy. Przy ocenie zachowania pracownika zatrudnionego na stanowisku członka zarządu spółki jako ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych należy uwzględniać jego obowiązek dokładania, przy wykonywaniu obowiązków członka władz spółki, szczególnej staranności.

Umowy o zakazie konkurencji 

Niezależnie od tego czy zakaz konkurencji zawarty jest w umowie o pracę czy w odrębnej umowie o zakazie konkurencji poza standardowymi zapisami, zawierać:

  • czas trwania zakazu (czy obejmuje tylko czas trwania zatrudnienia czy współpracy, czy także okres po ustaniu zatrudnienia czy współpracy)
  • wysokość odszkodowania należnego pracownikowi za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej (jeżeli umowa obejmuje czas po ustaniu zatrudnienia)
  • zakres działalności uznawanej za konkurencyjną, nie można bowiem zakazać pracownikowi wykonywania każdego rodzaju pracy, a tylko takiej, która pokrywa się działalnością pracodawcy.

Te same punkty, dodatkowo zabezpieczone sanacją w postaci kary umownej, powinny znaleźć się w umowach poza pracowniczych regulujących zakaz konkurencji. Zakaz konkurencji określony w stosunku do managera zajmującego się przedsiębiorstwem można znaleźć w https://lgl-iplaw.pl/product/wzor-umowy-managerskiej-o-zarzad-przedsiebiorstwem/

Z punktu widzenia biznesowego takie zabezpieczenia dotyczące zakazu konkurencji jak również zachowania poufności, zwłaszcza dla przedsiębiorców inwestujących w nowe technologie, know-how i innowacyjne pomysły, powinny być podstawą każdej współpracy.

Photo by Nicolas Hoizey on Unsplash
[1] III APa 9/13, LEX nr 1362666.
[2] Tak SA w Gdańsku w wyroku z 4.07.2013 r., III APa 9/13, LEX nr 1362666.
[3] W wyroku z 25 maja 2000 r., sygn. akt I PKN 655/99.
Udostępnij