Dysfunkcja wzroku utrudnia osobom niewidzącym i niedowidzącym możliwość obejrzenia obrazów, rzeźb, dzieł architektury. Osoby niesłyszące czy słabo słyszące nie mogą cieszyć się muzyką, wysłuchać podcastu czy wiadomości radiowych bądź telewizyjnych. Fizyczne ograniczenia w poruszaniu się uniemożliwiają lub utrudniają osobie na wózku czy zmuszonej do pozostawania w domu, dotarcie w te miejsca, gdzie mogłaby uczestniczyć w życiu kulturalnym, do uczelni czy do pracy.

Międzynarodowe święto w kontekście praw autorskich

W dniu 3 grudnia obchodzimy ustanowiony w 1992 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowy Dzień Osób Niepełnosprawnych. Celem ustanowienia tego święta jest przybliżenie problemów osób niepełnosprawnych, czyli osób, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi[1]. I może ze względu na tę niepełnosprawność ograniczyć czy utrudnić dostęp do zasobów kultury, do informacji czy wiedzy.

Zmiana podejścia = zmiana prawa

Ułatwieniu w pozyskiwaniu wiedzy i informacji przez osoby niepełnosprawne służy przyjęcie takich rozwiązań prawnych, aby dostęp do nich był jak najszerszy i napotykający jak najmniej ograniczeń. Gwarancje dostępu do wiedzy i informacji muszą obejmować zarówno ustawodawstwo szczebla międzynarodowego jak i krajowego. Dzięki postępowi technicznemu i nowym technologiom pozwalającym na dostosowanie udostępnienia utworów dla niepełnosprawnych możemy wiele zrobić. Ważne jednak, aby istniały odpowiednie regulacje prawne. Przepisów zawierających rozwiązania ułatwiające ten dostęp jest bardzo dużo, dla przykładu warto wspomnieć choćby te, które mają znaczenie dla  osób niewidomych i niedowidzących i są to:

  • Standard Rules on the Equalization of Opportunities for persons with disabilities – rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 48/96 z 1993r.
  • Traktat z Marrakeszu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej w sprawie ułatwienia dostępu do opublikowanych utworów drukowanych osobom niewidomym i słabowidzącym oraz osobom z niepełnosprawnościami uniemożliwiającymi zapoznawanie się z drukiem;
  • Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r ( art. 5 oraz art. 21);
  • Dyrektywa nr 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (preambuła, art. 5 ust. 3 lit. b);
  • Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) ( art. 21, 54, 63);
  • Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 880 z późn. zm.) – dalej „upapp” ( art. 331).

Dokumenty te mają na celu ochronę i egzekwowanie praw należnych osobom niepełnosprawnym poprzez realne zapewnienie im dostępu do dóbr kultury, informacji, edukacji.

W naszym systemie prawnym, temu celowi, służyło wprowadzenie do prawa autorskiego regulacji  art. 331 upapp, w związku z implementacją dyrektywy 2001/29/WE. Zgodnie z  5 ust. 3 lit. b) tej dyrektywy państwa członkowskie mogą przewidzieć wyjątki lub ograniczenia w odniesieniu do praw określonych w art. 2 (prawo do zwielokrotniania utworów przysługujące autorom oraz innym podmiotom uprawnionym) oraz art. 3 (prawo do publicznego udostępniania utworów przysługujące autorom) dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli korzystanie odnosi się bezpośrednio do upośledzenia, nie ma handlowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze, który wynika z tego upośledzenia.

Przepis ten daje ustawodawcom krajowym podstawę do podejmowania działań dla dobra osób niepełnosprawnych z wykorzystaniem utworów i jest instrumentem wyrównywania szans w dostępie do dóbr niematerialnych przez osoby niepełnosprawne i zwiększenia aktywności zawodowej i naukowej tych osób.

Wykorzystywanie utworów dla dobra osób niepełnosprawnych

Zgodnie z art. 331 upapp wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli:

  1. to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia,
  2. nie ma zarobkowego charakteru i
  3. jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.

Kto jest beneficjentem regulacji?

Przez osobę niepełnosprawną w rozumieniu art. 331 ust. 1 upapp należy uznać każdą osobę, której ułomność, zgodnie z powszechnie uznawanymi zasadami, ma znaczący wpływ na możliwość funkcjonowania przez nią w społeczności, bez względu na to, czy jej stan jest potwierdzony jakimikolwiek orzeczeniami stosownych organów[2].

Zgodnie z definicją zawartą w art. 6 ust. 1 pkt 18 upapp beneficjentem (czyli tym dla kogo regulacja art.331 upapp została wprowadzona) jest, niezależnie od jakichkolwiek innych dysfunkcji, osoba:

  1. niewidoma lub
  2. z dysfunkcją narządu wzroku niepoddającą się korekcji w takim stopniu, aby sprawność wzroku tej osoby stała się zasadniczo równoważna ze sprawnością wzroku osoby bez takiej dysfunkcji, i która w związku z tym nie jest w stanie czytać utworów wyrażonych słowem pisanym w zasadniczo takim samym stopniu, jak osoba bez takiej dysfunkcji, lub
  3. z ograniczoną zdolnością postrzegania lub czytania, która w związku z tym nie jest w stanie czytać utworów wyrażonych słowem pisanym w zasadniczo takim samym stopniu, jak osoba bez takiej dysfunkcji, lub
  4. która ze względu na inną dysfunkcję fizyczną nie jest w stanie trzymać książki lub posługiwać się nią lub też skupić wzroku lub poruszać oczami w stopniu umożliwiającym normalne czytanie.

Przedstawiona poniżej definicja beneficjentów nie stanowi katalogu zamkniętego a zawierają jedynie przykładowe dysfunkcje dotyczące problemów kwalifikujące daną osobę jako beneficjenta, a co za tym idzie również jako osobę niepełnosprawną.

Zakres dozwolonego użytku na rzecz beneficjentów

Korzystanie z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych może polegać na:

  1. zwielokrotnianiu utworów wyrażonych:
  • słowem pisanym,
  • symbolami matematycznymi,
  • znakami graficznymi lub notacją oraz związanych z nimi utworów plastycznych lub fotograficznych,
  • udostępnionych publicznie w jakikolwiek sposób, oraz
  1. rozpowszechnianiu tych utworów,

i odbywa się na zasadach określonych w oddziale 3a upapp (dozwolony użytek na rzecz beneficjentów – od art. 35a do 35e upapp).

Beneficjent lub osoba działająca w jego imieniu może zwielokrotniać utwory w celu wykonania kopii utworów w dostępnych formatach/

Natomiast upoważniony podmiot, czyli jednostka sektora finansów publicznych, instytucja oświatowa, uczelnia lub niedziałająca w celu osiągnięcia zysku organizacja prowadząca działalność pożytku publicznego, która w ramach swoich statutowych zadań prowadzi działania na rzecz beneficjentów w zakresie edukacji, szkoleń, czytania adaptacyjnego lub dostępu do informacji może:

  1. zwielokrotniać utwory w celu wykonania kopii utworów w dostępnych formatach;
  2. rozpowszechniać kopie utworów w dostępnych formatach, sporządzone samodzielnie lub otrzymane od innego upoważnionego podmiotu, wśród beneficjentów oraz upoważnionych podmiotów – w tym przypadku beneficjent uprawdopodabnia istnienie dysfunkcji.

Czynności wskazane powyżej mogą być dokonywane wyłącznie w celu zapewnienia beneficjentowi równie skutecznego i wygodnego dostępu do utworu jak ten, z którego korzystają osoby bez dysfunkcji, w szczególności przez oświadczenie (może również pochodzić od samego beneficjenta) w formie pisemnej lub dokumentowej, przedłożenie zaświadczenia lekarskiego, orzeczenia o niepełnosprawności albo orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.

Uwaga: Jakiekolwiek postanowienia umów zawartych między uprawnionym, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe, a beneficjentem, osobą działającą w jego imieniu lub upoważnionym podmiotem sprzeczne z powyższymi zasadami są nieważne z mocy prawa.

Ze względu na treść art. 100 upapp, przepis art.331 ma odpowiednie zastosowanie do artystycznych wykonań, fonogramów, nadań, pierwszych wydań i wydań naukowych i krytycznych. W związku z tym, jeśli ktoś przygotuje kopię filmu dla niesłyszących z językiem migowym to ani autorom, ani artystom wykonawcom, ani producentom nie należeć się będą wynagrodzenia za jego eksploatację. Warunkiem jest oczywiście, że będzie on wyświetlany tylko niesłyszącym, bez pobierania opłaty za bilet lub jakiejkolwiek innej opłaty z tego tytułu.

Dozwolony użytek jest nieodpłatny. W przepisach upapp nie wskazano wynagrodzenia na rzecz uprawnionych z tytułu prawa autorskiego.

 

Ograniczenia w zastosowaniu regulacji

Utwory, które mogą podlegać wykorzystywaniu zgodnie ze wskazanymi powyżej zasadami są ograniczone do utworów już rozpowszechnionych spełniających przesłanki wymienione w ustawie.

Należy zwrócić uwagę, że wszystkie te przesłanki muszą być spełnione jednocześnie, by można było mówić o dozwolonym użytku. Szczególnie przesłanka ‘niezarobkowego charakteru’ ma tutaj znaczenie i należy zwrócić na nią szczególną uwagę.

Jeżeli podmiot przygotowujący utwory nadające się do percepcji przez niepełnosprawnych zamierza czerpać z tego korzyści majątkowe to będzie zobowiązany do uzyskania zezwolenia. Podobna sytuacja będzie miała miejscy, gdy podejmowane przez podmiot działania nie odpowiadają rozmiarowi upośledzenia, tzn., że nie zmierzają one do zrównania możliwości zapoznania się z utworem przez niepełnosprawnego w tym samym stopniu co osoby pełnosprawne.

Uwaga: Nie każda więc forma pracy z niepełnosprawnymi, nawet jeśli jest terapią, została z mocy prawa zwolniona z obowiązku uzyskania zezwoleń od autorów i zapłaty im wynagrodzeń.

Podobnie też nie można powołać się na ten wyjątek np. rozdając na koncercie (nawet zorganizowanym w ramach jakiegoś święta osób niepełnosprawnych) torby z nadrukiem znanego obrazu, który jest chroniony prawem autorskim. Taka torba nie będzie się bowiem w żaden sposób odnosić do stopnia niepełnosprawności, ani do umożliwienia niepełnosprawnym dostępu do dóbr kultury.

Ponadto, zgodnie z art. 77 ust. 2 upapp, wykorzystanie utworów dla dobra osób niepełnosprawnych w zakresie programów komputerowych ograniczone zostało jedynie do przypadków wskazanych art. 331 ust. 2 upapp. Wynika to ze specyfiki praw do programów komputerowych, które zostały odrębnie uregulowane w ustawie.

Relacja do praw osobistych

Przygotowanie utworów w wersji dostosowanej do potrzeb osób niepełnosprawnych może wiązać się z ingerencją w treść lub formę utworu np. w postaci pominięcia pewnych elementów utworu (w wersji Braille’a nie ma możliwości przedstawienia ilustracji), lub zastąpieniem pewnych elementów utworu innymi (krótki opis w miejsce elementu graficznego). Zwłaszcza tam, gdzie jest to niezbędne ze względu na dostosowanie utworu do możliwości poznawczych osoby niepełnosprawnej, działanie takie nie powinno być uznane za naruszenie prawa do integralności[3].

Obowiązki upoważnionego podmiotu

Upoważniony podmiot podejmuje (z zachowaniem należytej staranności), działania dotyczące zwielokrotniania i rozpowszechniania i utrwala ich przebieg oraz odpowiednie działania służące zniechęcaniu do niedozwolonego zwielokrotniania i rozpowszechniania kopii utworów w dostępnych formatach. Czyli po prostu musi podejmować działania zapobiegające korzystaniu z utworów zwielokrotnionych dla niepełnosprawnych przez osoby sprawne, np. nie udostępniać osobom widzącym czytników do nagrań książek przeznczonych dla niewidomych i niedowidzących.

Informacje podawane do publicznej wiadomości przez upoważniony podmiot

Upoważniony podmiot udostępnia na swojej stronie internetowej i na bieżąco aktualizuje:

  1. wykaz utworów, których kopie w dostępnych formatach posiada, oraz informacje o rodzajach tych formatów;
  2. nazwy i dane kontaktowe upoważnionych podmiotów, z którymi prowadzi wymianę kopii utworów w dostępnych formatach;
  3. informacje o sposobie realizacji swoich obowiązków.

Wykaz, informacje, nazwy i dane, wskazane powyżej, mogą być udostępniane dodatkowo w sposób zwyczajowo przyjęty dla danego upoważnionego podmiotu.

Informacje udostępniane przez upoważniony podmiot na żądanie

Na żądanie beneficjenta, upoważnionego podmiotu lub uprawnionego, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe, upoważniony podmiot przekazuje mu wykaz, informacje, nazwy i dane, które zobowiązany jest podawać do publicznej wiadomości.

W przypadku beneficjentów informacje te przekazywane są w formie zapewniającej mu możliwość zapoznania się z ich treścią.

____________________

Wskazane powyżej przepisy skierowane są głównie do podmiotów, które działają na rzecz osób niepełnosprawnych. Osoby niepełnoprawne mogą również powoływać się na nie, przy czym zdecydowanie bardziej odpowiednie będzie powołanie się na wyjątek wynikający z art. 23 upapp, czyli dozwolony użytek osobisty.

Jeśli chcesz działasz lub planujesz podjęcie działań na rzecz osób niepełnosprawnych i masz pytania – skontaktuj się z nami. Chcesz wiedzieć więcej o prawie autorskim? Teraz specjalna okazja! E-book Prawo autorskie w pytaniach i odpowiedziach 25% taniej. 

Photo by Matt Artz on Unsplash
[1] Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. z 1997 r. Nr 50, poz. 475).
[2] A. Urbański [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. W. Machała, R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 33(1).
[3] S. Stanisławska-Kloc [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. D. Flisak, Warszawa 2015, art. 33(1).

Więcej informacji dotyczących praw własności intelektualnej, o których warto wiedzieć znajdziesz na https://lgl-iplaw.pl/warto-wiedziec/.

Udostępnij