Leonardo da Vinci uważał, że za pomocą techniki i sztuki, człowiek może podporządkować sobie świat. Ludzi dzielił na „ludzi prawdziwych” czyli twórców oraz „ludzi pozornych” – tych, którzy zajmują się wyłącznie korzystaniem z władzy, pieniędzy i odkryć dokonanych przez „ludzi prawdziwych”. Według niego technika daje możliwość władania nad siłami przyrody, sztuka natomiast odtwarza i poszerza piękno świata. Człowiek, twierdził Leonardo, ma prawie nieograniczone możliwości, jednakże nie jest w stanie niczego osiągnąć bez większego wysiłku.
A współcześnie, co dzieje się jeśli „prawdziwi ludzie” ponoszą wysiłek intelektualny tworząc na zlecenie „ludzi pozornych” zatrudniających ich? Jak prawo traktuje rezultaty pracy pracowników, gdy w wykonaniu umowy o pracę powstają pracownicze projekty wynalazcze, utwory pracownicze czy inne dobra intelektualne świadczące o innowacyjności i kreatywności pracowników? 21 kwietnia obchodzimy co roku międzynarodowe święto wszystkich innowacyjnych i kreatywnych “ludzi prawdziwych”.
Spis treści
Utwory pracownicze
Zgodnie z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Dodatkowo, jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.
Pracodawca ma 2 lat od daty przyjęcia utworu na przystąpienie do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia. Pracodawca i pracownik mogą w umowie o pracę określić inny termin dla pracodawcy na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
Jeżeli pracodawca nie wypełni tego obowiązku to twórca (pracownik) może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej.
Przyjęcie utworu przez pracodawcę może nastąpić:
- bez zastrzeżeń – pracodawca oświadcza pracownik, że przyjmuje utwór i nie uzależnia tego od wprowadzenia zmian w utworze;
- uzależniania przyjęcia od dokonania określonych zmian – pracodawca określa zakres koniecznych do wprowadzenia zmian przez pracownika z wyznaczeniem w tym celu odpowiedniego terminu.
Pracodawca może również oświadczyć, że nie przyjmuje utworu.
Jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie 6 miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. Strony mogą też w umowie o pracę określić inny niż 6-miesięczny termin.
[utwór naukowy]
W szczególny sposób, względem omówionej powyżej regulacji, zostały zmodyfikowane postanowienia upapp dotyczące pracowniczych utworów naukowych. Art. 14 upapp modyfikuje na korzyść twórcy – pracownika instytucji naukowej zasadę nabycia przez pracodawcę autorskich praw majątkowych do utworów stworzonych w ramach wykonywania obowiązków pracowniczych w ten sposób, że prawa te nabywa pracownik. Jednakże aby doszło do zastosowania art. 14 konieczne jest wystąpienie łączne następujących przesłanek:
- utwór stanowiący przedmiot praw autorskich ma charakter utworu naukowego;
- pracodawcą twórcy, który go stworzył, jest instytucja naukowa;
- braku umownego wyłączenia prawa pierwszeństwa;
- zawarcia z twórcą umowy, która zapewnia mu dodatkowe wynagrodzenie autorskie
Natomiast pomimo braku nabycia autorskich praw majątkowych do utworu naukowego instytucji naukowej będącej pracodawcą przysługuje przywilej pierwszej publikacji tego utworu. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu 6 miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie 2 lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany.
Ponadto, instytucja naukowa może, bez odrębnego wynagrodzenia, korzystać z materiału naukowego zawartego w utworze oraz udostępniać ten utwór osobom trzecim, jeżeli to wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie.
Prawo pierwszeństwa publikacji ma charakter względnie wiążący, może być swobodnie wyłączone wolą stron stosunku pracy. Jednakże jest wątpliwe, czy twórca może się zrzec wynagrodzenia autorskiego.
Wobec tego, że ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych nie reguluje pojęcia instytucji naukowej należy wskazać, że zakres tego pojęcia obejmuje w szczególności szkoły wyższe (uczelnie) oraz placówki Polskiej Akademii Nauk, a także posiadające osobowość prawną jednostki badawcze działające na podstawie ustawy z 30.04.2010 r. o instytutach badawczych. Dotyczy to także placówek badawczych działających przy podmiotach stricte komercyjnych, np. przy koncernach farmaceutycznych, chemicznych czy informatycznych. Jednakże przeważający jest poogląda, że regulacja art. 14 upapp dotyczy tylko takich instytucji, w przypadku których działalność naukowa jest działalnością podstawową, a nie incydentalną czy uboczną[1].
Pracownicze projekty wynalazcze
Tak jak w przypadku utworów w rozumieniu art. 1 upapp tak i w przypadku projektów wynalazczych takich jak wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, topografie układów scalonych to pracodawcy będzie przysługiwało prawo do uzyskania patentu na wynalazek albo prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego w razie dokonania wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy, chyba że strony umowy o pracę ustaliły inaczej.
W przypadku praw własności przemysłowej, odmiennie niż w przypadku utworów, dla skuteczności uzyskania prawa do danego dobra niematerialnego nie jest koniecznie przyjęcie tego dobra przez pracodawcę. W momencie stworzenia np. wynalazku w ramach obowiązków pracowniczych pracodawca z mocy ustawy nabywa prawo do uzyskania patentu na dany wynalazek.
Stosunek pracy i zakres obowiązków pracowniczych
Ważnym podkreślenia jest fakt, że utwór albo projekt wynalazczy aby miał charakter pracowniczy i miały do niego zastosowanie przepisy dotyczycące przeniesienia praw na podstawie odpowiedniej ustawy nie wystarcza jakikolwiek związek łączący powstanie utworu ze stosunkiem pracy. Niezbędne jest, aby stworzenie danego dzieła należało do zakresu zadań pracownika. Obowiązki pracownika mogą być sprecyzowane nie tylko w samej umowie o pracę, ale również w bezpośrednich poleceniach służbowych, w układach zbiorowych i normach wewnątrzzakładowych. Nie można też pomijać znanych pracownikom i uzgadnianych z nimi planów działalności danej jednostki, jak również innych norm mających zastosowanie w tej jednostce organizacyjnej, a dla pracownika posiadających charakter obligatoryjny[2].
Nie jest natomiast wystarczającą podstawą do stwierdzania pracowniczego charakteru utworu posłużenie się w procesie twórczym urządzeniami lub materiałami należącymi do zakładu pracy, przygotowanie utworu w czasie pracy twórcy, sfinansowanie pracy twórczej przez zakład pracy lub udział w procesie twórczym innych osób zatrudnionych w tym zakładzie oraz tolerowanie przez twórcę faktu eksploatowania bez porozumienia z nim utworu przez zakład pracy[3].
Ponadto stworzenie dobra niematerialnego przez wspólnika spółki prawa handlowego, będącego członkiem jej zarządu niezwiązanego ze spółką umową o pracę obejmującą obowiązek podejmowania działalności twórczej nie uzasadnia prawa spółki do utworu[4]. W takim przypadku konieczne będzie zawarcie umowy pomiędzy twórcą a spółką o przeniesienie prawa do tego dzieła na spółkę albo umowy licencji na korzystanie z dzieła. W sytuacji, gdy twórcą jest wspólnik spółki możliwe jest także wniesienie tego dobra niematerialnego do spółki w postaci aportu i podwyższenie tym samym kapitału zakładowego spółki. Więcej informacji o aporcie praw własności intelektualnej do spółki znajdziesz tutaj.
W zakresie praw własności przemysłowej przepisy nie wymagają aby do ujawnienia lub zgłoszenia dobra własności przemysłowej doszło w czasie pozostawania pracownika w stosunku pracy, w tym okresie dane rozwiązanie czy wytwór ma zostać jedynie dokonany.
Ponadto przeniesienie praw do dobra własności intelektualnej nie dotyczy wynalazków dokonanych przez pracownika przed rozpoczęciem lub po zakończeniu stosunku pracy. W przypadku gdy pracownik rozpoczął prace nad danym dziełem przed nawiązaniem stosunku pracy, a ukończył je już w jego trakcie, decydujące znaczenie dla zastosowania odpowiednio art. 12 upapp lub art. 11 pwp będzie miało ustalenie, kiedy to dobro nabrało cechy wymaganych w przepisach ponieważ w tym momencie powstało prawo wyłączne.
Trzeba podkreślić, że próba uregulowania w umowie o pracę nabycia przez pracodawcę wszelkich utworów i projektów wynalazczych stworzonych przez pracownika nie będzie skuteczna. Takie postanowienie będzie częściowo nieważne jako sprzeczne z bezwzględnie obowiązującą przepisami prawa w zakresie, w jakim obejmują również te dobra niematerialne, które pracownik dokonał poza wykonywaniem obowiązków ze stosunku pracy.
Skontaktuj się z nami, gdy jesteś pracownikiem i chcesz zweryfikować zakres Twoich obowiązków pracowniczych i praw uzyskiwanych przez pracodawcę, a także wtedy, gdy zastanawiasz się nad tym czy prawa do wykonywanych przez Ciebie dzieł będą należeć do pracodawcy.
Jeśli jesteś pracodawcą analizującym poprawność regulacji pracowniczej w Twojej firmie, możesz skorzystać z pakietów przygotowanych przez nas w zależności od wielkości firmy i posiadanej dokumentacji. Warto zacząć od minimalnego rozpoznania podstawowych problemów związanych z nabywaniem i ochroną twórczości pracowniczej w mikro firmach, większe pakiety obejmują 100 i 200 godzin analizy, duże firmy powinny zdecydować się na generalny przegląd zajmujący 400 godzin lub zamówić wycenę indywidualną.
