15 kwietnia obchodzimy Światowy Dzień Sztuki, ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne IAA / AIAP w roku 2011 dla upamiętnienia urodzin Leonarda da Vinci. W tym dniu, na całym świecie organizowane są wydarzenia artystyczne, warsztaty, wystawy, debaty, konferencje, spotkania z artystami, których celem jest uświadomienie wartości sztuki w życiu i przybliżenie różnorodnych form wyrazu artystycznego. Z okazji tego święta, chcielibyśmy zwrócić uwagę na jedno z mniej znanych praw twórców – autorów dzieł.
Spis treści
Więź autora z utworem
Twórcę utworu łączy osobista więź ze stworzonym przez niego dziełem. szczególna więź. Z tego względu ustawodawca przewidział możliwość odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia przez twórcę w przypadkach określonych w art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1231 z późn. zm. (dalej „uppap”), tj. ze względu na istotne interesy twórcy. Należy jednak podkreślić, że to na twórcy ciąży obowiązek wykazania, że ziściła się przesłanka uzasadniająca skorzystanie przez twórcę z uprawnień przewidzianych w ustawie. Kluczowym w tym zakresie jest określenie czym są „istotne interesy twórcy”.
Na gruncie oceny istotnych interesów twórczych w doktrynie prezentowane są dwa stanowiska
-
- pierwsze, uznające, że istotne interesy twórcze są ściśle związane z utworem, nie zaś z ogólnymi interesami twórcy i należy oceniać je obiektywnie (tj. z perspektywy racjonalnego twórcy);
- drugie zaś uznające, że z uwagi na ochronny charakter regulacji art. 56 upapp pojęcie istotnych interesów twórczych należy rozumieć szeroko, tzn. uwzględniając również osobiste i subiektywne interesy danego twórcy. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 stycznia 2015 r.[1] wskazano, że analizowany przepis “powinno się stosować wtedy, gdy te istotne interesy twórcze pojawiły się po zawarciu umowy” ale prezentowane jest także stanowisko[2] zgodnie, z którym „nie należy również wykluczać sytuacji, w których takie okoliczności pojawiły się wcześniej, ale np. twórca o nich nie wiedział lub zmienił zdanie co do ich wpływu na swoje interesy twórcze.”
Pod pojęciem istotnych interesów należy rozumieć interesy o charakterze osobistym[3]. Istotne interesy twórcze to zatem, jak można sądzić, przede wszystkim sytuacje, w której utwór przestanie odpowiadać przekonaniom autora, stan, w którym utwór stanie się nieaktualny. O konieczności ochrony interesów twórczych można mówić wówczas, gdy korzystanie z utworu będzie mogło negatywnie wpłynąć na odbiór utworu bądź jego twórcy.
Przez istotne interesy można rozumieć szczególną więź łączącą twórcę z utworem lub ochronę dobrego imienia, godności czy czci twórcy (np. twórca napisał wybitnie krytyczny i ironiczny artykuł na temat znanego polityka, który zginął w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem). Uprawnienie twórcy do jednostronnego rozwiązania umowy nie jest ograniczone czasowo, co oznacza, że przepis ten stanowi wyłom od zasady ochrony pewności obrotu. Dlatego pojęcie “interesów twórczych” powinno ograniczać się do interesów o charakterze osobistym, a samo uprawnienie twórcy powinno być traktowane jako szczególne i uzasadnione istotnymi interesami twórcy.
Analiza przepisu wskazuje, że interesy twórcze muszą być narażone na szwank w sposób istotny. Przy ocenie stopnia narażenia interesów można odwoływać się do mierników subiektywnych twórcy, mając równocześnie na uwadze kryteria o charakterze obiektywnym. Ustawowe prawo odstąpienia lub wypowiedzenia umowy jest prawem o charakterze osobistym, interesy natury ekonomicznej, nawet jeśli są istotne, nie powinny stanowić podstawy odstąpienia ani wypowiedzenia umowy na podstawie art. 56 ust. 1 upapp.
Można wstępnie ustalić, że uprawnienie twórcy jest niesporne, jeżeli jego decyzję poprzedziła np. zmiana przekonań politycznych, społecznych, religijnych, intelektualnych, artystycznych, naukowych[4]. Twórca ma możliwość wycofania z rynku dzieła, które przestało odpowiadać jego koncepcjom. Z drugiej strony, należy wyłączyć możliwość podważenia umowy opierającą się na motywach czysto majątkowych, np. z powodu zbyt niskiego wynagrodzenia. Nadmierna łatwość powołania się przez twórcę na niesprawdzalne przyczyny działania, przy iluzorycznym określeniu jego obowiązku odszkodowawczego, szybko mogłaby stać się źródłem nadużyć. Dlatego decyzja twórcy podlega kontroli sądowej.
Skuteczność odstąpienia od umowy po przyjęciu utworu
Skoro uprawnienie twórcy nie zostało w żaden sposób ograniczone czasowo, powstaje pytanie, co w sytuacji, gdy utwór został już przyjęty przez nabywcę, lub co więcej, zostały przez niego poniesione nakłady związane z przyjęciem utworu.
Zgodnie z ust. 3 art. 56 upapp „jeżeli odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie następuje po przyjęciu utworu, skuteczność odstąpienia lub wypowiedzenia może być przez drugą stronę umowy uzależniona od zabezpieczenia kosztów poniesionych przez nią w związku z zawartą umową. Nie można jednak żądać zwrotu kosztów, gdy zaniechanie rozpowszechniania jest następstwem okoliczności, za które twórca nie ponosi odpowiedzialności”. W przypadku więc, gdy do odstąpienia lub wypowiedzenia umowy dochodzi po przyjęciu utworu, nabywca może uzależnić przyjęcie takiego odstąpienia od zabezpieczenia kosztów przez niego poniesionych. Takie zabezpieczenie interesów nabywcy praw autorskich jest niezbędne do zapewnienia mu pewnego rodzaju ochrony.
W innym wypadku, w sytuacji gdy nie ma on wpływu na powód złożenia odstąpienia, narażony byłby na poniesienie kosztów, bez żadnej gwarancji ich odzyskania. O ile bowiem mogą mieć miejsce sytuacje, gdy to nabywca ma bezpośredni wpływ na narażenie interesów twórcy, o tyle odstąpienie to może być także zupełnie niezależne od działań nabywcy, np. w sytuacji gdy światopogląd twórcy ulegnie znacznej zmianie, co znowu spowoduje, że stworzony przez niego wcześniej utwór będzie w jego ocenie naruszał jego interesy twórcze. Jako przykład można tutaj przytoczyć sytuację, w której twórca zawiera umowę z wydawcą jego publikacji, a następnie, po przyjęciu utworu, rezygnuje z jej wydania powołując się na swoje interesy twórcze. Wydawca, mając utwór gotowy do publikacji poczynił już nakłady związane z jego wyprodukowaniem, promocją oraz oszacował zyski z tym związane. W takiej sytuacji zasadne wydaje się stanowisko, zgodnie z którym odstąpienie od umowy będzie uzależnione od zwrotu poczynionych kosztów.
Co ważne ustawa nie określa terminu, w jakim kontrahent powinien złożyć swoje oświadczenie o zabezpieczeniu poniesionych kosztów. Do momentu jego złożenia istnieje więc stan niepewności co do tego, czy umowa została rozwiązana. Można więc przyjąć, że takie oświadczenie nie musi być złożone natychmiast, ale ze względu na powstałą w jego wyniku niepewność, w terminie niezbędnym do oszacowania kosztów zawarcia umowy.
Ustawodawca zdaje się chronić interesy nabywcy/licencjobiorcy przed twórcą, który pod pozorem naruszenia jego interesów twórczych odstępuje od umowy w celach majątkowych, np. w sytuacji gdy po zawarciu umowy dostanie lepszą propozycję od osób trzecich. Z tego względu jeżeli w ciągu dwóch lat od odstąpienia lub wypowiedzenia umowy z powołaniem się na art. 56 ust. 1 twórca zamierza przystąpić do korzystania z utworu, ma obowiązek zaoferować to korzystanie nabywcy lub licencjobiorcy, wyznaczając mu w tym celu odpowiedni termin. Przez “korzystanie z utworu” należy rozumieć jedynie sytuacje, w których dochodzi do zawarcia umowy z innym podmiotem (lub udzielenia zgody na korzystanie z utworu przez inny podmiot), nie zaś sytuacje, w których twórca samodzielnie zamierza eksploatować utwór (zarówno w celach osobistych, jak i zarobkowych), przy czym już sam zamiar korzystania, tj. chęć zawarcia takiej umowy, np. złożenie oferty, skutkować będzie możliwością skorzystania z prawa pierwszeństwa. Ograniczenie zaoferowania pierwszeństwa korzystania z utworu dotyczy jedynie korzystania w takim samym zakresie pól eksploatacji i sposobu korzystania, w jakich miał on być pierwotnie wykorzystywany przez kontrahenta, jeżeli więc twórca zamierza korzystać utworu w zupełnie inny sposób, nie ma on obowiązku zaoferowania tego prawa wcześniejszemu nabywcy/licencjobiorcy.
Skutki wywołane przez odstąpienie
Wskutek odstąpienia od umowy przestaje ona wiązać strony w zakresie zobowiązań do wzajemnych świadczeń w niej określonych (w to miejsce powstają określone w ustawie roszczenia). Przyjąć należy, że konsekwencją odstąpienia jest wygaśnięcie stosunku zobowiązaniowego, które następuje ze skutkiem ex tunc. Strony będą zatem obowiązane zwrócić sobie nawzajem wszystko, co otrzymały tytułem tej umowy, i zapłacić wynagrodzenie za otrzymane usługi lub możliwość korzystania z rzeczy. Wyjątkiem są zobowiązania o charakterze ciągłym (np. najem czy umowa licencyjna). Wówczas odstąpienie ma charakter ex nunc.
Interes twórcy nie zawsze możliwą podstawą odstąpienia od umowy
Ustawodawca przewidział wyjątki, w których powołanie się na istotne interesy twórcze nie daje podstaw do odstąpienia od umowy. Twórca nie może bowiem odstąpić ani wypowiedzieć umowy, której przedmiotem jest:
- utwór architektoniczny lub architektoniczno-urbanistyczny;
- utwór audiowizualny oraz
- utwór zamówiony w zakresie eksploatacji w utworze audiowizualnym
- program komputerowy;
W przypadku utworów architektonicznych lub architektoniczno-urbanistycznych nie budzi wątpliwości, że prawo odstąpienia lub wypowiedzenia takiej umowy, stwarzało by ogromne ryzyko finansowe dla nabywcy. Po wzniesieniu budynku lub budowli przez zamawiającego, złożenie takiego oświadczenia przez twórcę, spowodowałoby wiele komplikacji związanych z koniecznością rozbiórki. Natomiast nieuczynienie zadość temu obowiązkowi narażałoby drugą stronę umowy na odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu bezprawnego wykorzystywania utworu.
Podobne uzasadnienie znajduje wyłączenie z tego uprawnienia twórców utworów audiowizualnych. Utwór audiowizualny składa się bowiem z wielu wkładów twórczych, które są ze sobą na tyle ściśle związane, że nie ma technicznej możliwości oddzielenia wkładu jednego ze współtwórców i prowadzenia eksploatacji całego dzieła. Oznacza to, że każdy ze współtwórców dzieła audiowizualnego (np. reżyser, autor scenariusza) oraz twórców utworu zamówionego w zakresie eksploatacji w utworze audiowizualnym (autor kostiumów, twórca postaci rysunkowej – bohatera filmu animowanego) mógłby wstrzymać eksploatację całego utworu audiowizualnego. Narażałoby to interesy ekonomiczne producenta tego dzieła oraz pozostałych współtwórców. Bezpieczeństwo obrotu oraz funkcjonalny i stricte użytkowy charakter tych utworów przesądził o tym, że twórcy nie przysługuje ustawowe prawo odstąpienia lub wypowiedzenia umowy.[5]
W stosunku do programów komputerowych ze względu na ich specyfikę w wielu kwestiach mają zastosowanie przepisy szczególne ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z art. 77 upapp, nie stosuje się więc do programów komputerowych art. 56 dającego twórcy uprawnienia do odstąpienia lub wypowiedzenia umowy ze względu na istotne interesy twórcze.
Jeśli j połączenie sztuki i prawa szczególnie interesuje Cię, zapraszamy do lektury naszych innych wpisów o tym jak daleko sięgają granice swobody wypowiedzi artystycznej, o tym, gdy ochrona prawnoautorska przestaje działać a utwór trafia do domeny publicznej, o tym, że czerpać z twórczości innych możemy także w ramach dozwolonego użytku, o tym, że tworząc nie można zapominać o formalnościach związanych z ochroną twórczości, o tym, że portfolio o także zbiór praw, a także o tym, że osobiste prawa autorskie mogą być chronione także po śmierci twórcy.
Zapraszamy również do skorzystania z naszych wzorów, gdy potrzebujesz umowy regulującej kwestie twórczości czy wtedy gdy Twoje prawa są naruszane. Warto sięgnąć do innych gotowych wzorów (pamiętając o wcześniejszym utrwaleniu faktu naruszenia w przypadku konieczności skierowania sprawy do sądu) czy skonsultowaniu wątpliwości. Zapraszamy do kontaktu.
