Każdy twórca wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego, podobnie jak twórca utworu, ma prawo uzyskania wynagrodzenia w przypadku rozporządzenia prawem do tego dobra niematerialnego. Jednak nie każdy twórca takiego dobra, ma prawo do „wynagrodzenia za korzystanie” z przedmiotu własnej twórczości. Kwestia ustalenia wynagrodzenia i zasad jego ewentualnego podwyższania jest różna, w zależności od tego czy mamy do czynienia z twórczością pracowniczą czy wykonywaną poza stosunkiem pracy. O twórczości pracowniczej pisaliśmy wcześniej, w tym wpisie piszemy tylko o kwestii wynagrodzenia twórców. Jest to istotne dlatego, że jednym z warunków zastosowania podwyższonych kosztów uzyskania przychodów, jest oddzielenie honorarium twórcy od innych składników wynagrodzenia za stworzenie dzieła, które jest takim dobrem. W kontekście wynagrodzenia twórców warto też spojrzeć na szczególne prawo droit de suite i wynagrodzenie otrzymywane przy sprzedaży urządzeń odtwarzających i czystych nośników. 

Skąd wynika prawo do wynagrodzenia?

Prawo do wynagrodzenia ma twórca każdego wytworzonego przez niego dobra intelektualnego, gdy z tego dobra korzystają inne osoby. Prawo to wynika z regulacji dwóch ustaw:

  • ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 324) (dalej „pwp”)
  • ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1231 z późn. zm.) (dalej „upapp”)

Wynagrodzenie za korzystanie z projektów wynalazczych, czyli wynalazków, wzorów użytkowych i wzorów przemysłowych

Gdy prawo korzystania z wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego bądź prawo do uzyskania patentu, prawa ochronnego albo prawa z rejestracji, przysługuje przedsiębiorcy – nie twórcy – na podstawie art. 11 ust. 3 i 5 lub art. 21 pwp. Zgodnie z art. 22 ust. 1 pwp twórca takiego projektu wynalazczego ma prawo do wynagrodzenia za korzystanie przez przedsiębiorcę z efektów jego twórczości: 

  • art. 11 ust. 3 i 5 pwp regulują sytuację, w której dokonanie wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego nastąpiło w wyniku:
    1. wykonywania przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy
    2. realizacji przez twórcę obowiązków wynikających z innej umowy cywilnoprawnej takiej np. jak umowy o dzieło lub umowy zlecenia, a także
    3. w razie dokonania wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego przez twórcę przy pomocy przedsiębiorcy
  • art. 21 pwp odnosi się do przypadków przekazania wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego do korzystania przez twórcę przedsiębiorcy, a przedsiębiorca przyjął wynalazek, wzór użytkowy albo wzór przemysłowy do wykorzystania i zawiadomił o tym twórcę w określonym terminie.

Wynagrodzenie twórcy ustala się w “słusznej proporcji do korzyści” uzyskanych przez przedsiębiorcę z wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego, z uwzględnieniem okoliczności, w jakich wynalazek, wzór użytkowy albo wzór przemysłowy został dokonany, a w szczególności zakresu:

  1. udzielonej twórcy pomocy przy dokonaniu wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego oraz
  2. obowiązków pracowniczych twórcy w związku z dokonaniem wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego.

Wynagrodzenie może zostać wypłacone w całości albo w częściach. Wynagrodzenie wypłaca się najpóźniej w terminie 2 miesięcy od dnia uzyskania pierwszych korzyści z wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego. Termin ten dotyczy albo całości wynagrodzenia albo pierwszej części wynagrodzenia, przy czym pozostałe części wypłaca się najpóźniej w terminie 2 miesięcy po upływie każdego roku, jednak w terminie nie dłuższym niż 5 lat, licząc od dnia uzyskania pierwszych korzyści.

Strony mogą dowolnie kształtować kwestię wynagrodzenia w umowie zarówno co do samego prawa twórcy do wynagrodzenia, jak i jego wysokości oraz sposobu jego wypłaty. W przypadku braku regulacji umownych w tym zakresie zastosowanie będą miały zasady ogólne wskazane powyżej.

Wobec tego, jeżeli jesteś przedsiębiorcą zawierającym umowę z twórcą pamiętaj, że możesz ustalić z twórcą np. określoną kwotę wynagrodzenia za korzystanie z dobra niematerialnego wyłączając jego uzależnienie od uzyskanych przez Ciebie korzyści.

Wynagrodzenie za korzystanie z wynalazku, wzoru użytkowego i wzoru przemysłowego w przypadku, gdy strony nie umówiły się co do jego wysokości

Jeżeli jesteś twórcą wynalazku, wzoru użytkowego lub wzory przemysłowego, a w umowie między Tobą a przedsiębiorcą nie zostały zawarte żadnego ustalenia dotyczące wynagrodzenia pamiętaj, że przysługuje Ci ono na podstawie art. 22 pwp niezależnie od np. Twojego wynagrodzenia za wykonywaną pracę, czyli odmiennie niż w przypadku utworów pracowniczych (o czym poniżej).

Prawo do wynagrodzenia nie powstanie w przypadku, gdy dany wynalazek, wzór użytkowy lub wzór przemysłowy nie będzie posiadać odpowiednio zdolności patentowej, ochronnej czy rejestrowej. W celu zabezpieczenia się twórcy przed utratą zdolności patentowej, ochronnej lub rejestrowej, która istniała w momencie przekazania przedsiębiorcy wynalazku, wzoru użytkowego lub wzoru przemysłowego ale w wyniku działań lub zaniechań twórcy np. zbyt późnego zgłoszenia danego dobra do urzędu w celu uzyskania prawa wyłącznego korzystnie jest ustalić te cechy na moment przekazania wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego. Jeśli w dacie przekazania wynalazek, wzór użytkowy lub wzór przemysłowy spełnia wszystkie warunki wymagane do uzyskania prawa wyłącznego, a więc w tym momencie istnieje prawo do uzyskania patentu, prawa ochronnego, czy prawa z rejestracji, to późniejsze wygaśnięcie tego prawa lub jego niezrealizowanie nie wpływają na prawo twórcy do wynagrodzenia.

Wynagrodzenie twórcy wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego, określone i wypłacone, w przypadku gdy strony nie umówiły się co do wysokości wynagrodzenia i sposobu jego wypłaty zgodnie z art. 22 pwp powinno być podwyższone, jeżeli korzyści osiągnięte przez przedsiębiorcę okażą się znacząco wyższe od korzyści przyjętych za podstawę do ustalenia wypłaconego wynagrodzenia.

 

Wynagrodzenie za korzystnie utworu niepracowniczego (literackiego, fotograficznego, plastycznego, informatycznego i pozostałych wymienionych w art. 1 upapp)

Zasadą jest odpłatność korzystania z utworu. Zgodnie z art. 43 upapp, jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji, chyba że strony umówiły się inaczej.

Jeżeli strony nie odniosły się w umowie do kwestii wynagrodzenia za przeniesienie autorskich praw majątkowych albo udzielenie licencji, wysokość wynagrodzenia określa się z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu.

Ustalając wysokość wynagrodzenia należy:

  1. określić zakres prawa udzielonego na podstawie konkretnej umowy – wynagrodzenie powinno być tym wyższe, im szerszy jest zakres praw, które uzyskuje kontrahent umowy. Wynagrodzenie należne z tytułu przeniesienia autorskich praw majątkowych powinno być wyższe aniżeli z tytułu udzielenia licencji. Na zakres praw uzyskanych przez nabywcę autorskich praw majątkowych ma również wpływ liczba i rodzaj pól eksploatacji wymienionych w umowie. W przypadku licencji istotne jest to, czy licencja jest wyłączna, czy niewyłączna. Wynagrodzenie za licencję niewyłączną jest znacznie niższe niż za udzielenie licencji wyłącznej. Ponadto na wysokość wynagrodzenia twórcy w przypadku umowy licencyjnej wpływ ma również jej czas trwania, zasięg terytorialny oraz czy istnieje możliwość udzielania sublicencji przez licencjobiorcę oraz możliwość umownego wcześniejszego wypowiedzenia umowy[1].
  2. ustalić korzyści wynikające z korzystania z utworu – w zależności od tego, kiedy dochodzi do określenia wynagrodzenia – czy przy zawieraniu umowy, podczas jej trwania, czy po jej ustaniu – odmiennie należy interpretować “korzyści uzyskiwane z eksploatacji utworu”. Można bowiem mówić o korzyściach przyszłych (hipotetycznych), spodziewanych zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki, jak i korzyściach już osiągniętych w całości lub części[2]. Czynniki, które mogą mieć wpływ na zakres korzyści uzyskiwanych z eksploatacji utworu to: nazwisko i popularność autora utworu, zapotrzebowanie społeczne istniejące w momencie eksploatacji utworu czy wartość praktyczna utworu. Zakres korzyści wynikających z korzystania z utworu pozostaje w związku z efektywnym zyskiem, w tym również zyskiem przyszłym, kontrahenta twórcy osiągniętym dzięki eksploatacji utworu[3].
  3. posiłkowo można odwoływać się do stawek stosowanych zwyczajowo[4].
  4. pomocne mogą okazać się również tzw. tabele wynagrodzeń, czyli stawki za korzystanie z określonych utworów stosowane przez organizacje zbiorowego zarządu w zatwierdzonych na podstawie  80 i 81 ustawy z dnia 15 czerwca 2018 r. o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi tabelach wynagrodzeń za korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych[5]. Tabele te są dostępne na stronie Ministerstwa Kultury Dziedzictwa Narodowego i Sportu pod adresem.

W przypadku rażącej dysproporcji między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca (zgodnie z art. 44 upapp) może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd. Ta regulacja ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że strony nie mogą w umowie wyłączyć jej zastosowania. Postanowienia umowy, wyłączające ewentualne roszczenia twórcy o podwyższenie należnego wynagrodzenia w razie jego rażącej dysproporcji do korzyści kontrahenta umowy, uznać należy za niewywołujące skutków prawnych[6].

Przesłankami do zastosowania tego przepisu są:

  1. korzystanie przez inny podmiot niż twórca z autorskich praw majątkowych na podstawie umowy;
  2. osiąganie przez nabywcę autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcę szczególnie wysokich korzyści związanych z eksploatacją utworu;
  3. istnienie “rażącej” dysproporcji pomiędzy wysokością wynagrodzenia umownego przysługującego twórcy a korzyściami osiąganymi przez podmiot korzystający z tych praw.

Jeżeli roszczenie o podwyższenie wynagrodzenia nie wynika z umowy, twórca może dochodzić podwyższenia wynagrodzenia na podstawie realizowania ustawowego prawa twórcy do wynagrodzenia za korzystanie z utworu, jako element konstruujący treść autorskich praw majątkowych, czyli na podstawie art. 17 upapp. W takim przypadku twórca będzie mógł dochodzić uprawnienia przeciwko każdemu podmiotowi, który korzysta  z autorskich praw majątkowych, osiągając rażąco nieadekwatne korzyści względem należnego twórcy wynagrodzenia, niezależnie od tego, czy podmiot ten jest stroną umowy z twórcą, czy też następcą prawnym kontrahenta twórcy.

Wynagrodzenie za utwór pracowniczy

W przypadku utworów pracowniczych, czyli powstałych w ramach wykonywania obowiązków wynikających z umowy o pracę, wynagrodzenie za przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworów zawiera się w wynagrodzeniu za pracę. Jeżeli wykonanie utworu następuje w ramach umowy o pracę, to w stosunku pracy, a nie w umowie o przeniesienie autorskich praw majątkowych istnieje podstawa wynagrodzenia za korzystanie przez pracodawcę z utworu[7].

Co do zasady do utworów pracowniczych nie będzie mieć zastosowania art. 44 upapp i pracownik nie będzie uprawniony do żądania podwyższenia wynagrodzenia na tej podstawie.

 

Umowne modele wynagrodzenia

Strony umowy mogą przewidzieć różne formy ustalania wynagrodzenia. W praktyce stosowane są trzy modele umownego wynagradzania twórców:

  1. wynagrodzenie ryczałtowe, które polega na wskazaniu pewnej z góry określonej kwoty z tytułu zawarcia umowy przenoszącej prawa lub za udzielenie licencji za cały okres umowy;
  2. wynagrodzenie procentowe, którego wysokość zależna jest od obrotu lub dochodów uzyskiwanych z tytułu eksploatacji utworu, wynalazku, wzoru użytkowego lub wzoru przemysłowego;
  3. system mieszany, który zakłada wypłatę wynagrodzenia ryczałtowego za pewną liczbę egzemplarzy utworu lub za stworzenie wynalazku, wzoru użytkowego lub wzoru przemysłowego lub za pierwszy okres trwania umowy oraz dodatkowo wynagrodzenie procentowe za dalsze wykorzystywanie dobra niematerialnego będącego przedmiotem umowy.

W przypadku umów licencyjnych obejmujących korzystanie z utworu online (np. dostęp do oprogramowania lub elektronicznej bazy danych) wynagrodzenie może przybrać postać abonamentu (subskrypcja) lub opłaty wyliczanej na podstawie łącznego (liczonego w godzinach) dostępu do utworu.

Prawo do dodatkowego wynagrodzenia za odsprzedaż, czyli droit de suite 

Twórcy i jego spadkobiercom przysługuje prawo do wynagrodzenia stanowiące % ceny dokonanych zawodowo odsprzedaży egzemplarzy:

  • rękopisów utworów literackich i muzycznych
  • utworu plastycznego lub fotograficznego
  • utworów innych niż wymienione powyżej, których twórcy w dniu dokonania odsprzedaży mają miejsce stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

Procent wynagrodzenia droit de suite waha się od 0,25 do 5% w zależności od rodzaju utworu.

Odsprzedażą jest każda sprzedaż następująca po pierwszym rozporządzeniu egzemplarzem przez twórcę, a zawodową odsprzedażą są wszystkie czynności o charakterze odsprzedaży dokonywane, w ramach prowadzonej działalności, przez sprzedawców, kupujących, pośredników oraz inne podmioty zawodowo zajmujące się handlem dziełami sztuki lub rękopisami utworów literackich i muzycznych.

Oryginalnymi egzemplarzami utworu są: egzemplarze wykonane osobiście przez twórcę i kopie uznane za oryginalne egzemplarze utworu, jeżeli zostały wykonane osobiście, w ograniczonej ilości, przez twórcę lub pod jego nadzorem, ponumerowane, podpisane lub w inny sposób przez niego oznaczone.

Prawo do dodatkowego wynagrodzenia powstaje z chwilą stworzenia oryginału, natomiast roszczenie o wypłatę wynagrodzenia z tytułu droit de suite staje się skuteczne z chwilą dokonania zawodowej odsprzedaży oryginału.

Do zapłaty wynagrodzenia, jest obowiązany sprzedawca, a gdy działa na rzecz osoby trzeciej, zawodowo zajmującej się handlem dziełami sztuki lub rękopisami utworów literackich i muzycznych, odpowiada z nią solidarnie. Sprzedawca jest obowiązany do ujawnienia osoby trzeciej. Z obowiązku tego może się zwolnić płacąc należne wynagrodzenie. Twórca utworu, oraz jego spadkobiercy mogą domagać się od sprzedawcy i osób trzecich zawodowo zajmującej się tym handlem, udzielenia informacji oraz udostępnienia dokumentów niezbędnych do określenia należnego wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego egzemplarza lub rękopisu utworu przez okres 3 lat od dnia dokonania odsprzedaży.

Wynagrodzenie od opłat od urządzeń odtwarzających i czystych nośników

Producenci i importerzy magnetofonów, magnetowidów i innych podobnych urządzeń, kserokopiarek, skanerów i innych podobnych urządzeń reprograficznych umożliwiających pozyskiwanie kopii całości lub części egzemplarza opublikowanego utworu, czystych nośników służących do utrwalania, w zakresie własnego użytku osobistego, utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, są obowiązani do uiszczania, organizacjom zbiorowego zarządzania, działającym na rzecz twórców, artystów wykonawców, producentów fonogramów i wideogramów oraz wydawców, opłat w wysokości nieprzekraczającej 3% kwoty należnej z tytułu sprzedaży tych urządzeń i nośników.

Z kwoty uzyskanej:

  • z tytułu opłat ze sprzedaży magnetofonów i innych podobnych urządzeń oraz związanych z nimi czystych nośników a także rządzeń reprograficznych oraz związanych z nimi czystych nośników – 50% przypada twórcom
  • z tytułu opłat ze sprzedaży magnetowidów i innych podobnych urządzeń oraz związanych z nimi czystych nośników twórcom przypada 35%.

Wynagrodzenie, jest chyba jedną z najczęstszych przyczyn sporów pomiędzy twórcą a podmiotem korzystającym z jego twórczości. Przyczyny nie zawsze dotyczą niewypłacalności korzystającego. Czasami strony bagatelizują ustalenie zasad wynagradzania. Zwłaszcza, gdy dotyczy ono niepewnych korzyści i oddalonych w czasie wypłat. O ile na wybór stron umowy nie mamy wpływu, o tyle w zakresie tego, jak warto uregulować kwestię rozliczeń, możemy podpowiedzieć, wskazać sprawdzone rozwiązania i klauzule. W naszych wzorach zawieramy szereg komentarzy, dzięki którym ryzyko sporów jest mniejsze. Zatem zachęcamy do konsultacji i kontaktu.

Photo by Jason Leung on Unsplash
[1] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021.
[2] D. Sokołowska, Prawo twórcy do wynagrodzenia, s. 389.
[3] K. Włodarska-Dziurzyńska, w: T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy, s. 232–233.
[4] wyr. SN z 19.12.2006 r., V CSK 369/06, Legalis.
[5] A. Michalak, w: Michalak, Komentarz PrAut, 2019, Nb 8).
[6] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 12.8.2009 r., ACA 502/09, Legalis.
[7] Uchwała Sądu Najwyższego z 14.2.2012 r. (III UZP 4/11, OSNAPiUS 2012, Nr 15–16, poz. 198).
Udostępnij