Każde majątkowe prawo własności intelektualnej (prawo IP od Intellectual Property) jest prawem trwającym określony czas. Najdłużej trwa prawo majątkowe autorskie, wygasa dopiero po 70 latach od śmierci autora czy ostatniego współautora, 50 lat w przypadku artystycznych wykonań. Patenty są udzielane na 20-letnie okresy, wzory użytkowe na 10 lat a wzory przemysłowe na maksymalnie 25 lat, jeśli co pięć lat przedłużana jest ich ochrona. W pewnym sensie prawo ochronne na znak towarowy jest wyjątkiem od tej zasady, bo co prawda trwa 10 lat, ale po tym okresie może być przedłużane na kolejne 10-letnie okresy bez limitu, w sumie bezterminowo.
Czasami prawo IP przyznane decyzją administracyjną (wydaną przez któryś z urzędów patentowych) może ustać przed upływem okresu na jaki zostało udzielone. Zdarza się, że prawo traci się na skutek unieważnienia bądź stwierdzenia jego wygaśnięcia na wniosek składany przez konkurenta. Bywa, że dla utrzymania prawa trzeba wejść w koalicję: udzielić licencji, przenieść prawo czy ograniczyć je. Często należy podjąć działania ofensywne. Słowem: warto mieć strategię utrzymania i obrony przed utratą praw IP zanim upłynie cały okres czerpania z nich korzyści.
Spis treści
IP znaczy…
Własność intelektualna to „bogactwo”. To zbiór dóbr niematerialnych, chronionych prawami wyłącznymi. Wyłączność tych praw oznacza, że przysługują danemu podmiotowi, skuteczne erga omnes (czyli wobec wszystkich). Wyłącznie uprawniony do danego dobra może z niego korzystać i zezwalać innym osobom na korzystanie z tego dobra (np. z wynalazku, znaku towarowego, utworu czy artystycznego wykonania a także z komercyjnie wykorzystywanego wizerunku)[1]. Obowiązek osób trzecich względem podmiotu uprawnionego sprowadza się w zasadzie do niewkraczania w sferę jego uprawnień, np. nienaruszania patentu poprzez produkcję rozwiązania identycznego z wynalazkiem chronionym za pośrednictwem patentu[2] czy nieoznaczania znakiem towarowych, choćby podobnym własnych, podobnych produktów. W stosunku do wszystkich tych praw obowiązuje zasada terytorialności, co oznacza, że nie istnieje automatyczna globalna ochrona praw IP na całym świecie. Prawa te są skuteczne jedynie na określonym terytorium danego kraju – np. w Polsce, czy też danego regionu – np. w Unii Europejskiej – w zależności od systemu ochrony wybranego przez uprawnionego.
Powstanie praw IP…
Ważne, żeby podjąć odpowiednie działania już od początku. Podstawowy podział ze względu na sposób powstawania praw własności intelektualnej to podział na:
- prawa własności przemysłowej, które powstają na skutek procedur zgłoszeniowych w urzędach patentowych, w ramach jednej z trzech procedur zgłoszeniowych – krajowej przez Urząd Patentowy RP, regionalnej (europejskiej) przez EUIPO (Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej) i EPO (Europejski Urząd Patentowy) oraz międzynarodowej za pośrednictwem WIPO (Światowa Organizacja Własności Intelektualnej), w ten sposób powstają prawa chroniące wynalazki, wzory przemysłowe i znaki towarowe; prawa na inne dobra IP takie jak: wzory użytkowe, oznaczenia geograficzne, topografie układów scalonych są udzielane przez Urząd Patentowy RP; prawa te są udzielane na rzecz podmiotu ubiegającego się o ochronę; wszelkie urzędy ds. własności intelektualnej pobierają opłaty za dokonanie zgłoszenia i pierwszy okres ochrony, jak i następnie za przedłużenie ochrony praw wyłącznych
- prawo autorskie i prawa pokrewne, bazy danych, know – how, nie wymagają decyzji administracyjnej, do ich powstania nie są wymagane żadne postępowania zgłoszeniowe czy rejestracyjne w urzędach, a co za tym idzie powstanie na rzecz twórcy nie jest związane z ponoszeniem żadnych opłat związanych z procedurą zgłoszeniową czy rejestracyjną
- domeny internetowe to prawo korzystania z określonego adresu internetowego, uzyskiwane po poniesieniu kosztu rejestracji domeny, utrzymywane pod warunkiem ponoszenia kosztów przedłużenia domeny oraz, w przypadku chęci skorzystania z prawa opcji, zapewnienia sobie pierwszeństwa do rejestracji domeny obecnie zajętej, po jej zwolnieniu przez obecnego abonenta.
Warto uświadomić sobie, że niezabezpieczenie dóbr IP to…
Wydaje się, że dzisiaj trudno jest wyobrazić sobie przedsiębiorcę, który nie posługuje się logotypem, nie ma strony www czy nie korzysta z kreacji reklamowej albo z twórczej pracy swoich pracowników. Jednak na pewno częste są przypadki, w których przedsiębiorca nie uświadamia sobie potencjału posiadanego “bogactwa” intelektualnego i skutków braku ochrony praw IP.
- Gdy nie chronisz wynalazku patentem bądź wzoru użytkowego prawem ochronnym
- nie masz możliwości ograniczenia działalności bezpośrednich konkurentów na rynku, zwłaszcza w zapobieżeniu wdrażania tożsamych rozwiązań technicznych, po prostu nie masz roszczeń, które możesz wykorzystać, nie masz monopolu na rozwiązanie na danym rynku;
- nie możesz korzystać z ulg podatkowych – interesująca jest preferencyjna stawka 5% zamiast 19% dla dochodów związanych z wynalazkiem, tak jak ulga B+R dająca możliwość odliczenia 100% kosztów kwalifikowanych;
- pozostajesz „w tyle” względem konkurencji – brak wykazania patentu dla rozwiązania technicznego, to zmniejszenie szans na pozyskanie inwestorów, a także zmniejszenie szans wejścia na nowe rynki i nawiązywania nowych współpracy;
- mniejsza jest możliwość generowania dodatkowych zysków z licencji lub sprzedaży praw wyłącznych;
- brak uregulowanej podstawy prawnej do korzystania z wynalazku oznacza brak dowodu, z którego wynikałoby, kiedy i jaki wynalazek został opracowany oraz kto jest jego właścicielem, szczególnie istotne, gdy na przestrzeni lat dochodzi do przekształceń i zmian korporacyjnych.
- Gdy nie masz prawa ochronnego na znak towarowy
- nie posiadasz narzędzi, które uniemożliwiają, a co najmniej utrudniają, żerowanie na rozpoznawalności twojego oznaczenia, podszycia się przez konkurenta, co w konsekwencji może doprowadzić do utraty zaufania przez klientów i spadku wartości twojej marki;
- trudniej budować silną i rozpoznawalną markę na rynku;
- nie masz pewności, że w przyszłości firma nie utraci marki, w którą inwestowała i która zapewnia jej rozpoznawalność na rynku;
- znacznie utrudnione jest, a w pewnych przypadkach uniemożliwione, budowy sieci franczyzowej;
- wydatki poczynione na marketing nie procentują w zakresie wzrostu wartości aktywa firmy jakim jest prawo wyłączne na znak towarowy;
- nie posiadasz kluczowego aktywa znacznie zwiększającego wartość firmy przy jej sprzedaży;
- nie możesz zmniejszyć podatku dochodowego o koszty poniesione na rejestrację i utrzymanie prawa ochronnego na znak towarowy (koszt uzyskania przychodu) i nie masz możliwości amortyzacji znaku towarowego, korzystania z optymalizacji podatkowych.
- Jeśli nie posiadasz prawa z rejestracji wzoru przemysłowego
- masz znacznie utrudnioną możliwość ochrony towarów i opakowań przed kopiowaniem w przypadku, gdy twoja firma zajmuje się produkcją nie opartą o technologie a w znacznej mierze o design;
- słabsza jest ochrona wyglądu produktu, który często może być głównym czynnikiem jego zakupu przez klienta.
- Gdy nie pozyskujesz majątkowych praw autorskich poprzez licencje bądź umowy potwierdzające nabycie praw do projektów graficznych, tekstów wykorzystywanych na stronach internetowych, w reklamach, a także programów komputerowych
- najczęściej naruszasz prawa autorskie twórców, korzystasz z utworów w sposób nieuprawniony, a co za tym idzie narażasz się na odpowiedzialność cywilną oraz karną;
- nie masz możliwości wprowadzenia zmian do utworów;
- nie masz roszczeń, którymi możesz chronić twórczość.
- Gdy nie chronisz prawidłowo know – how
-
- ze względu na brak zawierania odpowiednich umów o zachowaniu poufności z kontrahentami, już na etapie negocjacji potencjalnej współpracy możesz ułatwić ich wykorzystanie przez kontrahenta albo doprowadzić do sprzedania tych informacji konkurencji;
- z powodu niewdrożenia odpowiednich procedur i regulaminów dotyczących postępowania z obiegiem informacji szczególnie istotnych dla firmy, a także braku ich identyfikacji, możesz nawet nieświadomie ujawnić je konkurentom rynkowy
- nie masz możliwości ochrony informacji, procedur, pomysłów, których nie chronią przepisy prawa własności przemysłowej, ani ustawy o prawach autorskich.
koalicje i transakcje, do których potrzebne są umowy
Wszystkie prawa majątkowe IP mogą być przedmiotem obrotu: czyli mogą być przenoszone na inne podmioty, mogą być obciążane a także licencjonowane. Czasami zawierane są szczególne porozumienia, których celem jest komercjalizacja czy specyficzne umowy badawczo-rozwojowe. Być może podmiot uprawniony zdecyduje się oddać swoje dobro do korzystania zawierając umowę licencyjną bądź przenosząc swoje prawo na rzecz innego podmiotu, wówczas należy pamiętać o kilku zasadach:
- umowa przeniesienia autorskich praw majątkowych oraz prawa do uzyskania patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy oraz prawa z rejestracji wzoru przemysłowego ma skutek ten, że na jej podstawie twórca przenosi swoje prawo do korzystania z utworu na inną osobę – nabywcę prawa autorskiego albo prawo do uzyskania prawa wyłącznego w urzędzie patentowym:
- musi być sporządzona w formie pisemnej; bez zachowania formy pisemnej umowa jest nieważna;
- powinna zawierać bardzo dokładne określenie dobra intelektualnego, do którego prawa są przenoszone, w przypadku praw autorskich pola eksploatacji oraz postanowienie, iż łącznie z przejściem praw majątkowych na nabywcę przechodzi własność nośnika, na którym utwór utrwalono;
- co do zasady powinna być odpłatna.
(więcej informacji o błędach popełnianych przy przenoszeniu autorskich praw jest tu)
- umowa licencyjna nie przenosi praw majątkowych na kontrahenta, daje mu jedynie prawo do korzystania z dobra intelektualnego: utworu na określonym polu eksploatacji albo z danego rozwiązania technicznego lub wytworu w określonym zakresie, ograniczając to korzystanie np. terminem na jaki jest zawarta oraz zakresem terytorialnym:
- jeśli uprawnienia z licencji mają być przenoszone na inne osoby, to na przeniesienie swoich uprawnień z licencji (na tzw. sublicencjobiorcę), licencjobiorca potrzebuje zgody licencjodawcy; zgoda ta może być już wyrażona w umowie;
- w przypadku, gdy licencji udzielono na czas nieoznaczony, autor może ją wypowiedzieć z zachowaniem terminów ustalonych w umowie, a jeśli terminów nie ustalono, to z zachowaniem rocznego okresu wypowiedzenia ze skutkiem, na koniec roku kalendarzowego;
- licencje mogą być udzielone jednemu podmiotowi czy osobie (licencje wyłączne) lub nieograniczonej liczbie podmiotów czy osób (licencje niewyłączne), ustawa o prawach własności przemysłowej wyróżnia więcej typów licencji, w tym licencję przymusową.
Najczęściej umowa powinna być zawierana w formie pisemnej (taki wymóg obowiązuje w przypadku zawierania wszelkich umów licencyjnych dotyczących praw własności przemysłowej oraz umów licencyjnych wyłącznych dotyczących utworów chronionych prawem autorskim i przeniesienia praw majątkowych). Umowę należy opatrzyć datą i podpisami stron (w przypadku braku tych elementów, stronom będzie trudno udowodnić, czy umowa w ogóle została zawarta i kiedy doszło do jej zawarcia). Jeśli strony nie ustaliły innego terminu w treści umowy, zwykle w dacie podpisania umowy dochodzi do przeniesienia praw lub udzielenia licencji; data umowy wskazuje często początek terminu na jaki np. udzielono licencji.
W przypadku przeniesienia praw majątkowych dochodzi do skutku rozporządzającego, w przypadku umowy licencyjnej – mamy do czynienia wyłącznie ze zobowiązaniem. Umowy rozporządzające powodują wyzbycie się prawa po stronie uprawnionego i nabycie tego prawa po stronie nabywcy. Umowy licencyjne kreują zobowiązania po obu stronach, przy czym istotą jest zobowiązanie do korzystania z utworu w sposób zgodny z warunkami licencji a z drugiej strony zobowiązanie na „tolerowanie” korzystania z dobra na warunkach ustalonych w umowie.
Ofensywa…
Prawa własności intelektualnej zapewnią uprawnionemu podmiotowi monopol na korzystanie z określonego dobra prawnego. Aby jednak utrzymać ten monopol, należy nie tylko dbać o regularne uiszczanie opłat w przypadku praw własności przemysłowej, ale też reagować na naruszenia praw. Co ważne, podmiot uprawniony nie musi wykazywać nieuczciwości działania naruszyciela czy też jego złej wiary lub winy. Jeżeli np. ma wynalazek chroniony patentem, a inny podmiot stosuje identyczne rozwiązanie objęte ochroną patentową, to bez znaczenia jest czy ten inny podmiot działał w dobrej czy złej wierze. Nie ma także znaczenia dla ochrony patentu fakt czy stosujący identyczne rozwiązanie wiedział o istnieniu patentu, czy też nie. Owszem, może to mieć znaczenie dla zakresu roszczeń przysługujących uprawnionemu z patentu, a konkretnie możliwości dochodzenia odszkodowania. Zgodnie z art. 287 pwp[3] uprawniony może żądać od naruszającego patent zaniechania naruszania, wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, a w razie zawinionego naruszenia również naprawienia wyrządzonej szkody, czyli odszkodowania. Takie same roszczenia przysługują w przypadku naruszenia wzoru użytkowego czy wzoru przemysłowego a także, na mocy art. 296 pwp, w przypadku naruszenia praw do znaku towarowego. Na podobnych zasadach skonstruowana jest ochrona autorskich praw majątkowych do utworu bądź przedmiotów praw pokrewnych (np. artystycznych wykonań), zgodnie z art. 79 i art. 101 prawa autorskiego[4] czy baz danych[5].
…i defensywa
W szczególnych sytuacjach, może dojść do ustania praw wyłącznych, tzn. unieważnienia bądź wygaśnięcia. Bywa, że uprawniony do patentu, znaku towarowego, wzoru użytkowego lub przemysłowego musi bronić swojego prawa. W zasadzie każdy może złożyć wniosek o unieważnienie prawa wyłącznego, czyli patentu, prawa ochronnego czy prawa z rejestracji. Przesłanką złożenia wniosku np. o unieważnienie patentu czy prawa ochronnego znaku towarowego nie jest w obecnym stanie prawnym interes prawny (od 15.04.2016 r. brak tego wymogu odnośnie znaków, a od 16.10.2019 r. odnośnie patentu). Oznacza to, że wniosek taki może złożyć każdy, kto uważa, że patent czy znak nie spełniał bezwzględnych przesłanek rejestracyjnych w dniu zgłoszenia, czyli warunków jakie trzeba spełnić, aby uzyskać patent czy inne prawo własności przemysłowej. W przypadku znaków towarowych, zarzut naruszenia względnych przesłanek rejestracyjnych (czyli tych, które mają znaczenie pomiędzy konkretnymi podmiotami) może być podniesiony wyłącznie przez osobę uprawnioną albo upoważnioną do znaku wcześniejszego. W przypadku patentu, w razie zgłoszenia wynalazku albo uzyskania na wynalazek patentu przez osobę nieuprawnioną, uprawniony może żądać umorzenia postępowania, unieważnienia patentu, udzielenia jemu patentu albo przeniesienia na niego już udzielonego patentu.
Warto zatem mieć pomysł na zarządzanie i ochronę, czyli strategię:
O tym, jaki los spotka dane prawo wyłączne przed końcem trwania tego prawa, w dużej mierze decyduje to, jaką strategię przyjmie podmiot dysponujący danym prawem. Strategia wpływa na to, jakie środki ochrony i wobec kogo zostaną podjęte. O sądowych sposobach egzekwowania praw własności intelektualnej pisaliśmy, w tym miejscu warto jedynie tytułem podsumowania przypomnieć, że od lipca 2020 r. obowiązują nowe procedury dające uprawnionym bardzo szerokie możliwości.
Poza dochodzeniem roszczeń przed sądem czy czynnościami podejmowanymi przed urzędami patentowymi, strategia ochrony i zarządzania własnością intelektualną może przyjmować różne formy. Dla ich przedstawienia pomocne mogą być modele ochrony patentowej wyróżnione w projekcie InnoSupport: Supporting Innovation in SME’s, Leonardo da Vinci pilot Project[6]. Co istotne, w zasadzie z drobnymi modyfikacjami, można je zastosować do wszystkich praw wyłącznych, nie tylko do patentów.
Strategia „ad hoc”
Ta strategia nie wymaga dużych nakładów, patent uzyskiwany jest najczęściej przy okazji ochrony innowacji, w ramach któregoś z programów wspierania innowacji. Istnieje wiele możliwości wyszukiwania takich programów, nie wymagają szczególnego przygotowania, a koszty udziału w tych programach są stosunkowo niskie, więc patent uzyskuje się niejako “przy okazji”.
Strategia „Snajpera”
Strategia ta oparta jest na kilku patentach obejmujących podstawową technologię. Nie zakłada się podejmowania wysiłków na rzecz ochrony możliwych modyfikacji lub ulepszeń istniejących rozwiązań. Z tego względu, ta strategia jest ryzykowna, gdy podstawowe patenty zostaną uznane w całości lub częściowo za nieważne, a brak jest dodatkowych patentów obejmujących ulepszenia lub modyfikacje oryginalnej technologii. Brak modyfikacji, oznacza brak regularnego sprawdzania tego co dzieje się u konkurencji. W konsekwencji może dojść do sytuacji, gdy oryginalne patenty i technologia, które ją chronią, mogą stać się przestarzałe.
Strategia „Blokowania”
Strategie takie stosuje się w sytuacji, gdy podmiot nie zamierza korzystać z patentów, ale stosuje je jako realną alternatywę przeciwko swoim konkurentom. Na zasadzie prior tempore potior iure, czyli łac. ‘pierwszy w czasie, lepszy w prawie’, korzystając z pierwszeństwa zmonopolizowania danego rozwiązania na rynku.
Strategia „Shotgun”
Podmiot dąży do posiadania jak największej liczby patentów w konkretnym obszarze technologii, co ma stworzyć wrażenie, że obszar technologii jest tak bardzo zabezpieczony patentami, że jest prawie niemożliwe dla konkurencji, żeby opatentować cokolwiek w danym obszarze lub żeby uniknąć naruszenia jednego lub wielu obowiązujących patentów konkurenta. Ten sposób realizacji celów może być kosztowny i niemożliwy do realizacji dla małych i średnich przedsiębiorstw, które nie dysponują znaczącymi środkami na rozwój i badania czy koszty zgłoszenia.
Strategia “Pokrywania rynku”
W tej strategii, wysiłki są skierowane na przekształcenie obszaru w tzw. dżungle lub pole minowe patentów, np. poprzez zabezpieczanie każdego kroku w procesie produkcyjnym nowymi patentami. Ta strategia jest także bardzo kosztowna i zwykle jest stosowana w przypadkach nowo powstających technologii, kiedy stopień ryzyka jest wysoki, bo nie wiadomo czy kierunki rozwoju i badań przyniosą w przyszłości korzyści lub gdy niepewna jest wartość ekonomiczna objęta zakresem patentu. Strategia ta pozwala na dalszy rozwój danego rozwiązania w dowolnym kierunku zgodnie z trendami rozwoju rynku.
Strategia „Płotu”
Charakterystyczne dla tej strategii jest zgłaszanie patentów nie tylko dotyczących podstawowych technologii posiadanych przez dany podmiot, ale również dotyczących narastających udoskonaleń (postępu w rozwoju technologii bazowej). Wszystko po to, aby stworzyć pewnego rodzaju “płot” ilościowy przeciwko konkurencji. To także bardzo droga strategia ponieważ wymaga zwykle złożenia licznych wniosków patentowych. Na tyle licznych, aby patentując ulepszenia technologii konkurencji, ograniczyć przyszłą eksploatację tych ulepszeń przez konkurentów.
Strategia „Otaczanie”
Wiodący patent, szczególnie ważny dla danego przedsiębiorstwa, może być ograniczony lub otoczony innymi patentami, które są mniej ważne, ale wspólnie blokują skuteczne użycie komercyjne patentu centralnego, nawet po jego wygaśnięciu. To skutecznie pozwala na znaczne wydłużenie czasu osiągania efektów z ochrony, nawet wówczas gdy najważniejsze rozwiązania już nie jest chronione. W rezultacie rzeczywista ochrona patentowa może być dłuższa niż teoretycznie możliwa do uzyskania (przypomnijmy patenty chronią rozwiązanie przez 20 lat).
Strategia „Prestiżu”
Podstawą tej strategii jest założenie, iż prestiż i przywództwo mogą pomóc w działalności i stanowić siłę napędową strategii rozwoju. Zwłaszcza jednostki akademickie i badawcze znane są z aktywności w składaniu wniosków patentowych, po to, aby uzyskać uznanie w ich pracy badawczej, niekoniecznie zaś po to, aby miało miejsce wdrożenie patentu. Podobnie małe przedsiębiorstwa, zapewniają ochronę patentową, po to, aby wywrzeć wrażenie na potencjalnych inwestorach i wypromować oryginalność ich technologii, ale działaniom tym nie towarzyszy wdrażanie technologii.
Strategia „Stracha na wróble”
Właściciel patentu może nie mieć zamiaru dochodzić swoich praw, ale zamiast tego czuwa, aby konkurencja „trzymała się z daleka” od obszaru, który jest chroniony. Strategia ta jest częściej spotykana w branżach, w których składanie patentów na duża skalę i częste spory patentowe rzadko mają miejsce. Wynika to z faktu, że wyspecjalizowane przedsiębiorstwa będą zawsze bardziej zainteresowane koncentrowaniem działalności na bazie danego patentu, niż mniej wyspecjalizowane przedsiębiorstwa. Te ostanie nie chcą tracić środków i często nie mają możliwości inwestowania w kosztowne i długotrwałe procedury patentowe.
W zależności od celów planowanych do osiągnięcia w wyniku zastosowania strategii aktywnej może przybierać ona różne formy. Tym samym przyjęcie odpowiedniej strategii ochrony i zarządzania prawami IP, tak jak w przypadku strategii ochrony patentowej, może zapewnić dodatkowe przewagi na konkurencją. Tak z objęcia innowacyjnych rozwiązań ochroną patentową, jak i z działań pozwalających na wyróżnienie się na rynku. Warto nie tylko pozyskiwać prawa IP a dobrze jest mieć pomysł na to czy posłużą one do odstraszania czy atakowania celnym paragrafem.