Czym jest cosplay? Jest odtworzeniem postaci bohatera na osobie „niczym na płótnie”. Historycznie termin cosplay został stworzony przez Takahashi Nobuyukiego w 1984 roku[1]. Nobuyuki uczestniczył w konwencji science fiction w Los Angeles i będąc pod wrażeniem konkursu kostiumowego dla fanów, opisał swoje doświadczenia po powrocie do Japonii. Jednak żadne słowo w języku japońskim nie odzwierciedlało dokładnie konkursu kostiumowego, który widział Nobuyuki. Dlatego połączył japońskie odpowiedniki kostiumu i zabawy. W ten sposób powstało japońskie słowo kosupure, którego odpowiednik w języku angielskim powstaje z połączenia ‘costume’ (kostium, strój) oraz ‘play’ (bawić się). Dziś, termin ten powszechnie odnosi się do noszenia przez fanów kostiumów, rekwizytów i akcesoriów reprezentujących postać często wywodzącą się z gier wideo, komiksów, filmów i programów telewizyjnych. A osoba, która naśladuje postać, jest znana jako cosplayer. Z naszej perspektywy najciekawsze jest nie odgrywanie ról ale korzystanie z kostiumów bohaterów.
Spis treści
Cosplay w praktyce
Kostiumy tworzone przez cosplayerów powinny być jak najbardziej zbliżone do wizerunku „cosplayowanej” postaci. Wymagają umiejętności krawieckich, projektowania ubioru czy wizażu. Są zróżnicowane ze względu na poziom trudności wykonania. Zwykle pochłaniają wiele godzin pracy. A wszystko to po to, aby móc zaprezentować strój na zlotach fanów fantastyki czy kultury azjatyckiej, wziąć udział w konkursie organizowanym podczas konwentu. Największym konkursem w Polsce jest Maskarada podczas festiwalu fantastyki Pyrkon w Poznaniu, gdzie można wygrać nagrodę pieniężną, a także prawo do reprezentowania Polski na konkursie międzynarodowym. Przeżyciem dla fanów jest także spotkanie ze znanymi cosplayerami jak podczas warszawskich Warsaw Comic Con.
Ocenie w trakcie konkursu podlegają wykorzystane techniki, zgodność stroju z grafiką referencyjną, dokładność w odzwierciedleniu danej postaci. My oceniamy kostiumy cosplay pod kątem prawnym 🙂
Z prawnoautorskiego punktu widzenia…
Mimo, że ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych[2] (dalej: u.p.a.p.p.) nie odnosi się bezpośrednio do tematu prawnoautorskiej ochrony kostiumu, polskie orzecznictwo dopuszcza zakwalifikowanie kostiumu jako utworu w rozumieniu prawa autorskiego[3]. Dla przykładu można przytoczyć sprawę dotyczącą kwestii naruszenia praw autorskich do stworzonych kostiumów nawiązujących do karnawału weneckiego. W ocenie sądu efekty pracy w postaci karnawałowego stroju miał charakter kreatywny i nosił cechy oryginalności. Sąd podkreślił, że przesłanka indywidualności utworu jest spełniona wtedy, gdy elementy jego formy i treści nie są w pełni wyznaczone przez uprzednio dane elementy należące do domeny publicznej. Innymi słowy oznacza to, iż przy kształtowaniu formy i treści utworu jego twórca wykorzystał obszar swobody w wyborze i uporządkowaniu składników utworu[4].
Należy jednak zwrócić uwagę na charakter użytkowy ubrania, co oznacza, że ma on czemuś służyć, ma jakiś cel lub funkcję. W konsekwencji zakres swobody twórczej jest mniejszy niż w przypadku utworów nieograniczonych przeznaczeniem, tworzonych swobodnie. Niektóre elementy kostiumu, podobnie zresztą jak przebrania i ubrania, nie mogą podlegać ochronie prawnej, jeśli są zdeterminowane funkcją.
Kwalifikując kostiumy wykorzystywane przez cosplayerów jako utwory należy wskazać regulacje dotyczące dozwolonego użytku osobistego czy też fair use znanego w anglosaskich systemach prawnych (common law). Dozwolony użytek osobisty uregulowany został w art. 23 u.p.a.p.p, zgodnie z którym bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Ze względu na wynikający stąd zakaz rozpowszechniania utworu w szerszym gronie, w tym zwłaszcza w Internecie, ta postać dozwolonego użytku nie zezwala na rozpowszechnianie twórczości cosplayerów w takim zakresie, ani tym bardziej nie uprawnia do korzystania z tej twórczości w sposób zawodowy lub zarobkowy. Musi ograniczyć się jedynie do zabawy w gronie znajomych osób.
Z perspektywy urzędu patentowego
Warto zaznaczyć, że ubrania mogą być także chronione jako przedmioty własności przemysłowej w postaci wzornictwa przemysłowego. Zgodnie z art. 102 prawa własności przemysłowej[5] (dalej „pwp”) wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację. Natomiast, wytworem jest każdy przedmiot wytworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy, obejmujący w szczególności opakowanie, symbole graficzne oraz kroje pisma typograficznego (zatem podlegać będzie pod niego również zewnętrzny projekt danego elementu garderoby), z wyłączeniem programów komputerowych. Uzyskania prawa z rejestracji wzoru przemysłowego daje uprawnionemu wyłączność na korzystanie ze wzoru w sposób zarobkowy lub zawodowy. A więc, dzięki takiemu wyłącznemu prawu jego właściciel może skutecznie przeciwdziałać wytwarzaniu, używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu lub importowaniu bez jego zgody z zastrzeżeniem, iż zakazanie używania danego wzory nie dotyczy sfery prywatnej.
Dla przykładu w Urzędzie Patentowym RP ochronę uzyskały:
kostium balowy kostium karnawałowy
Rp.19327 Rp.19318
Natomiast w Urzędzie Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO) istnieje wiele przykładów zarejestrowanych wzorów w kategorii stroje maskaradowe:
001954223 001954223
001954223 002178954
Dodatkowo należy wspomnieć o możliwości ochrony kostiumu jako niezrejestrowanego wzoru wspólnotowego na gruncie Rozporządzenia Rady (WE) nr 6/2002 z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych w przeciwieństwie do prawa krajowego. Więcej o niezarejestrowanych wzorach wspólnotowych znajdziesz tu.
Poszukując innych sposobów ochrony elementów, które mogą być wykorzystywane w twórczości cosplayerów należy zaznaczyć, że niektóre elementy wykorzystywane na kostiumach, a czasem całe odwzorowywane postacie mogą być chronione prawami ochronnymi na znaki towarowe. Natomiast, co do zasady, należy wykluczyć możliwości ochrony kostiumów jako wynalazków czy wzorów użytkowych, ze względu na brak spełnienia przesłanki przemysłowego stosowania przez kostiumy. Dla przykładu:
011236957
zarejestrowany m.in. w klasie 28 dla maski; maski maskaradowe i na Halloween; kostiumy do zabawy; kostiumy do przebierania się będące zabawkami dla dzieci.
000143248
zarejestrowany m.in. w klasie 25 dla: odzież, obuwie i nakrycia głowy oraz w klasie 28 dla: maski do celów maskaradowych
Warto również wskazać, że twórcy poszukują ochrony kostiumów oraz części garderoby przeznaczonych dla rozwiązań technicznych, czyli patentów i praw ochronnych na wzory użytkowe.
W Stanach Zjednoczonych w 2002 r. został udzielony patent USA nr 6,904,612B2 na dostosowujący się do pogody i klimatu kostium Halloween. Wynalazek składa się z kilku części składowych odzieży zaprojektowanych w celu dostosowania się do zmieniających się warunków pogodowych w zależności od klimatu lub położenia geograficznego. Istotą tego wynalazku jest to, że zawiera materiał wentylacyjny umożliwiający odprowadzenie ciepła oraz wilgoci.
Poniżej przedstawiony została figura załączona do zgłoszenia przedstawiająca wynalazek w przykładzie wykonania z przodu. Elementy oznaczona numerami 52, 54, 56, 58 przedstawiają umiejscowienie materiału wentylującego[6].
Innym przykładem ubioru chronionego patentem tym razem na terytorium RP są spodenki, które dzięki zastosowania wzmocnień w postaci elementów uciskowych zapobiegających urazom, w tym naderwaniu mięśni ud.[7]
W odniesieniu do eventów cosplayowych coraz częściej organizatorzy konwentów czy konkursów zachęcają do personalizacji sposobu przedstawienia wybranej postaci przez dokonywanie zmian, np. uczesania czy makijażu albo do działań satyrycznych (parodystycznych), jak np. zmiana płci postaci. Taka kreatywna transformacja wyglądu postaci może być dozwolona na gruncie art. 291 u.p.a.p.p., który zezwala na korzystanie z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Jeśli natomiast cosplayer zdecyduje się na wierne skopiowanie kostiumu i wykorzystanie go w sytuacji o charakterze komercyjnym, to istnieje prawdopodobieństwo, iż podmiot uprawniony do danego stroju, zareaguje na takie wykorzystanie jego własności intelektualnej. Spory sądowe wobec cosplayerów są rzadkością, choć nie wynika to z wyrozumiałości uprawnionych z tytułu praw do strojów, ale raczej z polityki wizerunkowej medialnych i filmowych koncernów, którym najczęściej te prawa przysługują a zabawa cosplayowa popularyzuje daną postać, pod warunkiem jednak, że jest tylko zabawą …
