Problem utworów „bez twórców”, utworów-sierotek, został dostrzeżony przez ustawodawcę europejskiego oraz polskiego stosunkowo niedawno. Mimo wcześniej istniejącego Zalecenia Komisji Europejskiej w sprawie digitalizacji i udostępniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów cyfrowych z dnia 24 sierpnia 2006 r. oraz tzw. inicjatywy „i2010” na rzecz bibliotek cyfrowych, problem utworów osieroconych w ustawodawstwie europejskim został częściowo rozwiązany dopiero za sprawą europejskiej dyrektywy 12/28/UE, implementowanej do polskiego porządku nowelizacją z 11 września 2015 r. ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1062) (upapp)[1]. Mimo kroku naprzód w postaci tej nowelizacji, obecna regulacja nie jest wolna od wad. Problem dzieł osieroconych pozostaje zaś prawdziwie aktualny, zwłaszcza w odniesieniu do komplikacji, które w związku z tymi utworami mogą pojawić się na skutek upadłości uprawnionego prawno-autorsko. Dla nas szczególnie interesująca jest sytuacja wydawców i producentów.

Anna Dębska: 

pod koniec 2021 roku głośno było o upadłościach wielu wydawców i producentów

Wśród podmiotów z problemami finansowymi znalazło się Przedsiębiorstwo „Dom Książki” sp. z o.o., działające jako sieć księgarń BookBook[2]. Także Marquard Media Polska sp. z o.o. pod koniec 2019 r. miała zadłużenie rzędu 20 mln zł. co stało się przyczyną rozpoczęcia postępowania sanacyjnego oraz podjęcia decyzji o zamknięciu tytułów drukowanych takich jak “Playboy”, “CKM”, „Cosmopolitan”, „Joy”, „Harper’s Bazaar” i „Esquire”.[3] Niestety pomimo próby uzdrowienia sytuacji finansowej została ogłoszona upadłość spółki. Na rynku produktów cyfrowych polski weteran branży gier CDP sp. z o. o. który w 2014 r. oddzielił się od grupy CD Projekt nie wytrzymał konkurencji gigantów pokroju Ubisoftu i był zmuszony ogłosić upadłość[4].

Zgodnie z art. 289 ksh, w przypadku upadłości spółki z o. o. jej rozwiązanie następuje po zakończeniu postępowania upadłościowego, z chwilą wykreślenia z rejestru przedsiębiorców. Analogiczną zasadę dla spółek akcyjnych przewiduje art. 477 ksh. Wykreślenie z rejestru na charakter konstytutywny, czyli łączy się z utratą podmiotowości prawnej podmiotu wykreślanego.

W przypadku upadłości wydawców bądź producentów, którzy przed upadłością nabyli autorskie prawa majątkowe do utworów (zarówno na czas określony jak i bez ograniczeń czasowych), pojawiały się w praktyce problemy dotyczące praw autorskich do tych utworów, których istnienie ustalono dopiero po wykreśleniu upadłego z rejestru.

 

Julia Szcześniak: czyli, w takich sytuacjach, gdy po wykreśleniu z rejestru zostanie odnaleziony majątek upadłego w postaci egzemplarzy utworów i praw autorskich do tych utworów?

AD: Tak. Do roku 2015 r. kwestia ta nie była uregulowana i nie było wiadomo komu przysługują prawa autorskie w takim przypadku. Obecnie mamy art. 25e ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 112 z późn. zm.) (ustawa KRS), zgodnie, z którym Skarb Państwa nabywa nieodpłatnie z mocy prawa mienie pozostałe po wykreślonym z rejestru podmiocie, bez względu na przyczynę wykreślenia, z chwilą wykreślenia tego podmiotu z rejestru. Mienie po podmiocie wykreślonym z KRS (niezależnie od tego, czy był on wpisany do rejestru przedsiębiorców jak spółki, czy też do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej) staje się własnością Skarbu Państwa. Nabycie mienia przez Skarb Państwa następuje na zasadzie sukcesji uniwersalnej. Ważna w tym przypadku jest data wykreślenia podmiotu z rejestru: zgodnie z stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale z dnia z 15.2.2019 r[5], Skarb Państwa nie nabył na podstawie art. 25e ustawy KRS mienia pozostałego po podmiotach wykreślonych z rejestru przed wejściem tego przepisu w życie, czyli przed 1 stycznia 2015 r.

Pojęcie mienia jest zdefiniowane w art. 44 kodeksu cywilnego. Dla nas interesujące jest to, że w definicji mienia mieści się z jednej strony własność egzemplarzy utworów, a z drugiej autorskie prawa majątkowe do tych utworów czy prawa pokrewne. Jeżeli to odniesiemy do książek, czasopism, gazet, magazynów oraz innych tekstów pisanych a także utworów filmowych lub audiowizualnych i fonogramów  znajdujących się w zbiorach publicznie dostępnych bibliotek czy „instytucji odpowiedzialnych za dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe” to dotykamy problematyki utworów osieroconych?

JSz: Tak, dlatego trzeba zacząć od tego, kiedy możemy mówić o utworach osieroconych. Mimo braku definicji legalnej pojęcia „utwór osierocony”, świetle art. 355 upapp za utwory osierocone uznawane są explicite:

  1. utwory opublikowane w książkach, dziennikach, czasopismach lub innych formach publikacji drukiem;
  2. utwory audiowizualne, a także utwory zamówione lub włączone do utworów audiowizualnych lub utrwalone na wideogramach, w zakresie korzystania z utworu audiowizualnego lub wideogramu jako całości;
  3. utwory utrwalone na fonogramach (ale nie same wideogramy i fonogramy!)

– znajdujące się w posiadaniu archiwów, instytucji oświatowych, uczelni, instytucji badawczych, instytucji naukowych Polskiej Akademii Nauk, bibliotek i muzeów, instytucji kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego oraz publicznych organizacji radiowych i telewizyjnych.

Warunkiem uznania utworu za osierocony jest przede wszystkim niemożność faktycznego odnalezienia bądź ustalenia uprawnionych z praw majątkowych do tych utworów mimo podjętych poszukiwań. Szczegółowy tryb poszukiwań został określony w rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 października 2015 [6]

AD: Jeśli więc w efekcie tych poszukiwań nie został odnaleziony autor czy raczej podmiot autorsko uprawniony,

czy mamy do czynienia z utworem osieroconym?

JSz: J. Sieńczyło-Chlabicz, za S. Stanisławską Kloc, uznaje, że w rzeczywistości wyodrębnić można dwie grupy utworów osieroconych:

„1. Utwory, wobec których nie można ustalić podmiotu uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych lub jest to znacząco utrudnione;

2. Utwory, w stosunku do których jest znana tożsamość podmiotu uprawnionego, jednakże nie można zlokalizować jego miejsca pobytu lub jest to bardzo utrudnione”. [7]

Wielkim problemem definicyjnym dostrzeganym przez głosy doktryny jest fakt, że definicja utworu osieroconego przewidziana na gruncie upapp. nie obejmuje utworów opublikowanych online, co w dobie powszechnej digitalizacji stanowi pewien ustawodawczy mankament.[8] Dość krytycznie na gruncie literatury przedmiotu ocenia się również wąski katalog utworów mogących zostać uznane za osierocone, zaprezentowany zarówno na gruncie ustawodawstwa polskiego jak i europejskiego. Szczególnie negatywnie postrzegany jest fakt nieobjęcia przez dyrektywę definicją „utworu osieroconego” fotografii, których to szacunkowo 80-90 % znajdujących się w zbiorach muzealnych mogłaby zostać za takowe uznana, ze względu na zupełny brak możliwości zidentyfikowania ich autora. Wedle aktu europejskiego tak długo zatem, jak fotografia nie jest elementem dzieła piśmienniczego, nie może być w procesie digitalizacji wykorzystywana przez uprawnione podmioty. Mankament ten naprawia jednak ustawa polska, uwzględniając opublikowane drukiem utwory fotograficzne oraz plastyczne. Oczywiście w dobie globalizacji i powszechnej cyfryzacji problemem niejako może być także sytuacja utworów opublikowanych poza obszarem Unii Europejskiej i państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Pewne trudności interpretacyjne rodzi też brak odniesienia, czy w krąg wymienionych przez polskiego ustawodawcę instytucji badawczych wliczają się także podmioty prywatne, czy jedynie publiczne.[9]

AD: Czyli,

kwintesencją trudności związanej z funkcjonowaniem dzieł osieroconych w praktyce jest niemożność zidentyfikowania twórcy danego utworu, co skutecznie uniemożliwia ubieganie się np. o odpowiedni rodzaj licencji w celu wykorzystania danego utworu na jakimkolwiek polu eksploatacji?

JSz: Tak. Oznacza to pewnego rodzaju „blokadę” nałożoną na utwór, powodującą brak możliwości precyzyjnego stwierdzenia, od kiedy powinien rozpocząć się bieg terminu na wygaśnięcie majątkowych praw autorskich do danego dzieła, a tym samym – ustalenia terminu na przejście dzieła do domeny publicznej, z której utworów każdy może swobodnie korzystać.

Stąd też na pomoc podmiotom chcącym korzystać z dorobku „osieroconej” kultury miała przyjść rzeczona dyrektywa. Dzięki jej regulacjom ww. podmioty mogą publicznie zwielokrotniać dowolną techniką opublikowane utwory osierocone w celu digitalizacji, udostępniania, indeksowania, katalogowania, ochrony i odnawiania, a w przypadku braku publikacji – nadane po raz pierwszy na terytorium Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz udostępniać je publicznie w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Należy jednak pamiętać, że działalność tych podmiotów nie może mieć charakteru zarobkowego. W ramach udostępnienia utworów w bazach online (intencje kryjące się za wprowadzeniem dyrektywy od początku zakładały istnienie tzw. „europejskich bibliotek cyfrowych”) możliwe jest pobieranie przez ww. podmioty niewielkiej opłaty, która w całości musi zostać przekazana na pokrycie kosztów digitalizacji oraz udostępniania utworów. Niewątpliwie zarówno dyrektywa jak i nowelizacja ustawy przyniosły dobry wpływ w postaci możliwości zachowania wielu dzieł lub zapoznania się z nimi przez odbiorców[10], co stanowi kwintesencję powstawania jakichkolwiek dzieł kultury czy kultury popularnej.

Co ważne, dyrektywa wyłączyła możliwość korzystania z utworów osieroconych w celach komercyjnych, co wcześniej stanowiło dość powszechną praktykę licznych przedsiębiorców. Oznacza to większą ostrożność ze strony tych podmiotów, a przede wszystkim – możliwość narażenia się na odpowiedzialność karną za korzystanie z cudzego utworu bez licencji.[11]

Jak zaznacza J. Sieńczyło-Chlabicz: „(…) unormowanie dotyczące utworów osieroconych jest próbą wyważenia interesów trzech grup podmiotów. Po pierwsze, twórców i ich spadkobierców (system prawny powinien zapobiegać pochopnej kwalifikacji utworu jako osieroconego i w konsekwencji pozbawienia tych podmiotów możliwości decydowania o sposobie korzystania z utworu). Po drugie, instytucji pamięci, które zamierzają korzystać z utworów osieroconych (system prawny powinien unikać nadmiernego obciążenia tych podmiotów obowiązkami w zakresie starannego poszukiwania, aby nie zniechęcać ich do podejmowania wysiłków mających prowadzić do ustalenia podmiotów uprawnionych lub do nawiązania z nimi kontaktu). Po trzecie, społeczeństwo, które jest zainteresowane zachowaniem zasobów dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń”.[12]

 

AD: Warto podpowiedzieć,

gdzie można znaleźć spis utworów osieroconych

JSz: Ponieważ jednym z celów przyświecających stworzeniu dyrektywy było utworzenie ogólnodostępnej bazy online utworów osieroconych, obecnie funkcjonuje ona pod następującym adresem: https://oami.europa.eu/ohimportal/en/web/observatory/orphan-worksdatabase.

Jest to najbardziej wiarygodne i kompletne źródło informacji na temat utworów osieroconych. Można znaleźć w niej:

  • utwory drukowane, takie jak: książki, dzienniki i czasopisma lub inne utwory w postaci pisemnej;
  • utwory filmowe lub audiowizualne i fonogramy;
  • utwory nieopublikowane pod pewnymi warunkami;
  • tzw. „utwory częściowo osierocone” tzn. takie, w odniesieniu do których tożsamość podmiotu uprawnionego została zidentyfikowana, ale wyraził on zgodę na takie wykorzystanie jego utworu.[13]

 

AD: Powiedzmy zatem,

kiedy utwór może przestać być “sierotą”, czyli kiedy traci status utworu osieroconego

JSz: Artykuł 358 upapp. głosi, że status danego dzieła jako utworu osieroconego może wygasnąć w dwóch przypadkach:

  1. gdy nie istnieje podmiot, który wpisał ten utwór do europejskiej bazy utworów osieroconych, lub jego następca prawny – wówczas uprawniony z tytułu autorskich praw majątkowych do utworu uznanego za osierocony może zażądać od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego stwierdzenia wygaśnięcia statusu jego utworu lub
  2. gdy podmiot, który wpisał ten utwór do europejskiej bazy utworów osieroconych lub jego następca prawny istnieje – a zatem żądanie uprawnionego z autorskich praw majątkowych do utworu uznanego za osierocony o wygaśnięcie jego statusu może zostać skierowane bezpośrednio do tegoż podmiotu lub jego następcy prawnego.

Co ważne, uprawniony z tytułu autorskich praw majątkowych do utworu uznanego za osierocony może żądać od podmiotu korzystającego z tego utworu zapłaty godziwej rekompensaty za korzystanie z jego utworu jako utworu osieroconego. Dyskusyjne zapewne jest pojęcie „godziwości”. Na pewno wysokość rekompensaty powinna uwzględniać zakres korzystania z tego utworu i wysokość przychodów uzyskanych z tego korzystania. Jeśli zaś utwór został uznany za osierocony na skutek działania w złej wierze czy niedochowania staranności przy poszukiwaniach to roszczenie uprawnionego powinno być oparte na art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b upapp.

 

JSz: Wracając zatem do wydawców i producentów. Aktualny staje się problem praw do utworów – sierotek w kontekście likwidacji lub upadłości producentów i wydawców. Oczywiście z uwzględnieniem granicznej daty 1 stycznia 2015r;

czy art. 25e ustawy KRS rozwiązuje wszystkie problemy w zakresie działalności podmiotów i utworów osieroconych?

AD:  Niestety problematyka ta jest bardziej złożona. Art. 25e ustawy KRS wskazuje, że co do zasady majątek w tym np. prawa majątkowe do utworów pozostałe po wykreśleniu podmiotu z rejestru nabywa Skarb Państwa. Natomiast możliwe jest zabezpieczenie się przed taką sytuacją i uregulowanie sytuacji majątku (w tym praw własności intelektualnej) pozostałego po likwidacji przedsiębiorstwa. W umowie lub statucie osoby prawnej możliwe jest wskazanie przeznaczenia majątku. W takim przypadku Skarb Państwa będzie zobowiązany przekazać majątek na cel wskazany w statucie w ciągu 1 roku od ujawnienia się majątku. Wskazania konkretnego beneficjenta dokona działający jako statio fisci Skarbu Państwa starosta właściwy ze względu na ostatnie miejsce siedziby podmiotu.

Z chwilą przekazania nabytego majątku na rzecz wybranego beneficjenta wygaśnie odpowiedzialność Skarbu Państwa wobec wierzycieli wykreślonego z KRS podmiotu[14]. W innym wypadku, zgodnie z art. 25e ust. 2 ustawy KRS to Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność z nabytego mienia za zobowiązania podmiotu wykreślonego z rejestru.

Wspólnicy, członkowie spółdzielni i inne osoby uprawnione do udziału w majątku likwidacyjnym wykreślonego podmiotu mogą dochodzić swoich praw, gdy reprezentują łącznie co najmniej dwie trzecie głosów i wykażą, że wszyscy wierzyciele zostali zaspokojeni lub zabezpieczeni.

Wszelkie roszczenia wierzycieli oraz osób, o których mowa powyżej, wygasają, jeżeli nie będą dochodzone przeciwko Skarbowi Państwa w terminie 1 roku od chwili nabycia mienia przez Skarb Państwa. Jeżeli przed nabyciem mienia przez Skarb Państwa wierzyciel uzyskał tytuł egzekucyjny przeciwko podmiotowi wykreślonemu z rejestru, roszczenie stwierdzone w tym tytule wygasa, jeżeli wierzyciel nie złoży wniosku o wszczęcie egzekucji w terminie roku od chwili nabycia mienia przez Skarb Państwa.

JSz: Dodatkowo,

problematyka utworów osieroconych nie dotyczy tylko osób prawnych albo ułomnych osób prawnych, dla których może mieć zastosowanie wspomniany art. 25e ustawy KRS, ale także osób fizycznych

Brak możliwości ustalenia osób autorsko-uprawnionych do danych utworów powstaje także w przypadkach śmierci osoby uprawnionej z tytułu autorskich praw majątkowych. W tym zakresie ze śmiercią uprawnionego mogą łączyć się nieuregulowane kwestie spadkowe, czyli niemożność ustalenia kręgu spadkobierców albo ustalenia, kto spośród grona spadkobierców jest uprawniony do danego utworu.

Problem z prawami własności intelektualnej powstaje także w przypadku braków w składzie organów. W przypadku spółek kapitałowych, brak zarządu uniemożliwia skuteczne udzielenie licencji, a także brak kontaktu w zakresie ustalenia osoby autorsko-uprawnionej albo twórcy utworu.

W praktyce pojawią się także odwrotne przypadki. Ustalenie twórcy utworu, czyli uprawnionego z autorskich praw osobistych do utworu nie nastręcza żadnych trudności, ale wobec zbycia praw majątkowych do utworu i nieuregulowanej sytuacji prawnej następców prawnych może pojawić się przeszkoda w postaci ustalenia osoby lub osób uprawnionych z tytułu autorskich praw majątkowych do utworu, co powoduje, że utwór staje się utworem osieroconym[15].

AD: Faktycznie, takie przypadki mogą mieć miejsce, ale to temat na kolejną naszą rozmowę ????

Photo by Jonathan Borba on Unsplash
[1] Zob. K. Frączkiewicz, Problem utworów osieroconych w świetle nowelizacji prawa autorskiego, „Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne” 19/2016, s. 70-71.
[2] https://wydawca.com.pl/2022/01/18/dom-ksiazki-siec-bookbook-zlozyl-wniosek-o-upadlosc  
[3] https://businessinsider.com.pl/biznes/media/marquard-media-polska-w-upadlosci-historia-firmy-w-polsce/5hvqfyq
[4] https://www.komputerswiat.pl/gamezilla/aktualnosci/cdp-sad-oglosil-upadlosc-legendarnego-polskiego-dystrybutora-gier/3cx8dt4
[5] ., III CZP 83/18
[6] Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 października 2015 r.  w sprawie wykazu źródeł, których sprawdzenie jest wymagane w ramach starannych poszukiwań uprawnionych do utworów i przedmiotów praw pokrewnych, które mogą być uznane za osierocone, oraz sposobu dokumentowania informacji o wynikach starannych poszukiwań (Dz.U. z 2015 r. poz. 1823)
[7] Zob. J. Sieńczyło-Chlabicz, Nabycie i stwierdzenie wygaśnięcia statusu utworu osieroconego w polskim i unijnym prawie autorskim, „Transformacje prawa prywatnego” 4/2020, s. 223, cyt. za: S. Stanisławska-Kloc, Utwory „osierocone”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 4/2007, s. 455.
[8] Zob. Ibidem, s. 224.
[9] Zob. Ibidem, s. 225-226.
[10] Zob. Utwory osierocone – jednolite zasady dozwolonego korzystania na szczeblu europejskim (legalnakultura.pl) [dostęp: 28.01.2022 r.].
[11] Utwór osierocony – czym jest oraz czy można z niego korzystać? – Przyjazne prawa autorskie (przyjazneprawoautorskie.pl) [dostęp: 28.01.2022 r.].
[12]J. Sieńczyło-Chlabicz, Nabycie…, s. 220, cyt. za: S. Stanisławska-Kloc, Utwory „osierocone”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej, 2007, z. 100, s. 461–462.
[13] Zob. J. Sieńczyło-Chlabicz, Nabycie…, s. 228.
[14] uzasadnienie projektu ZmKSH14, Druk sejmowy VII kadencji, Nr 2816, s. 30.
[15] Adrian Niewęgłowski Dyrektywa w sprawie dzieł osieroconych i jej znaczenie dla polskiego prawa autorskiego w: Transformacje Prawa Prywatnego 3/2013 ISSN 1641–1609.
Udostępnij