Coraz częściej do badań naukowych wykorzystywane są nowe technologie. Wspierają naukowców w analizie obliczeniowej i statystycznej. Umożliwiają automatyczną, matematyczną analizę cyfrowych danych takich jak teksty, dźwięki czy obrazy. Ogromnej ilości danych. Celem jest uzyskanie nowej wiedzy czy zidentyfikowanie nowych tendencji i korelacji. Analiza ta określana jest jako „eksploracja tekstów i danych” – text & data mining (TDM). Technologie TDM umożliwiają przetwarzanie dużych ilości danych w odniesieniu do samych faktów lub danych (które nie są chronione prawem autorskim), ale także mogą obejmować zwielokrotnienie tego co jest chronione prawem autorskim czy prawem do bazy danych. Aby TDM było legalne potrzebne są wyjątki od zasady, iż na korzystanie z utworów bądź baz danych potrzebna jest zgoda uprawnianego do utworu czy bazy. Jak wprowadzić taki „globalny wyjątek”? Oczywiście dyrektywą.

Dyrektywa „Digital Single Market”, czasami zwana „dyrektywą DSM”[1], ma być odpowiedzią Unii Europejskiej na aktualne wyzwania związane z rozwojem technologii cyfrowych[2] W tym wpisie zajmiemy się tylko jednym obszarem uregulowanym w Dyrektywie, ważnym z punktu widzenia TDM oraz działalności dydaktycznej, chociaż są one oceniane jako „najbardziej rozczarowująca część” Dyrektywy[3]

Zastosowanie dyrektywy

Dyrektywa ma zastosowanie do wszystkich utworów i innych przedmiotów, które są chronione na podstawie przepisów krajowego prawa autorskiego w dniu 7 czerwca 2021 r. lub po tej dacie. W stosunku do nich Dyrektywa m.in. wprowadza:

  1. wyjątek (dozwolony użytek) uregulowany głównie w art. 3 i 4 Dyrektywy w zakresie eksploracji danych TDM, który możemy podzielić na:
    • użytek badawczy TDM
    • użytek komercyjny TDM
  2. wyjątek (dozwolony użytek) dla celów dydaktycznych uregulowany w art. 5
  3. wyjątek (dozwolony użytek) w celu zachowania dziedzictwa kulturowego uregulowany w art.6 Dyrektywy

Wyjątek (dozwolony użytek) eksploracja tekstów i danych (TDM) – cechy wspólne

 

O wykorzystywaniu komputera do analizy masowych zbiorów danych i tekstów, czyli z ang. text and data mining (TDM), pisaliśmy już we wpisie TDM – text & data mining – konflikt między przepisami prawa autorskiego i wolnością badań naukowych?

Warto w tym miejscu jedynie przypomnieć, za R.Markiewiczem[4] iż w ramach TDM wyróżnia się kilka etapów:

  • identyfikacja wcześniej utrwalonych, relewantnych materiałów i danych (z reguły zawartych w bazach danych) i uzyskanie do nich dostępu;
  • kopiowanie ich istotnej części dla potrzeb danej analizy, obejmujące często przetworzenie tych materiałów na format odpowiedni do technologii wykorzystywanej w danym procesie TDM;
  • wydzielenie (ekstrakcja) tekstów i danych;
  • ich analiza w celu identyfikacji związków, zależności, wzorów, tendencji realizowana przy wykorzystaniu programu komputerowego,
  • wykorzystanie rezultatów analizy obejmujące: użycie danych, przedstawienie rezultatów analizy, weryfikację wyników (niekiedy łącznie z fragmentami analizowanych tekstów)

 

Z związku z tym, aby TDM było możliwe Dyrektywa wprowadza wyjątek (tzw. dozwolony użytek) w odniesieniu do:

  1. zwielokrotnień i
  2. pobrań

 

Na podstawie tego wyjątku dopuszczalne jest zwielokrotnianie i pobieranie:

  1. utworów,
  2. utrwaleń artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów, nadań i przedmiotu prawa pokrewnego wydawców,
  3. pobieranie baz danych chronionych prawem sui generis. 

 

Tzw. użytek badawczy TDM – wyjątek w zakresie eksploracji danych dla organizacji badawczych i instytucji dziedzictwa kulturowego

Dyrektywa precyzuje, że użytek badawczy dotyczy:

  1. wyłącznie dwóch kategorii podmiotów: organizacji badawczych i instytucji dziedzictwa kulturowego;
  2. określonego celu: zwielokrotniania i pobierania danych dla celów naukowych;
  3. utworów i przedmiotów objętych ochroną, do których organizacje badawcze i instytucje dziedzictwa kulturowego mają zgodny z prawem dostęp.
  4. nie jest ograniczony czasowo.

Aby mówić o użytku badawczym TDM wszystkie powyższe elementy muszą zostać spełnione łącznie.

Co istotne z użytku badawczego TDM zostały wyłączone pogramy komputerowe.

  • Organizacje badawcze działają w sposób nienastawiony na zysk lub w ramach uznanej przez dane państwo misji realizowania interesu publicznego. Są to uczelnie, łącznie z należącymi do nich bibliotekami, instytuty badawcze, szpitale prowadzące działalność badawczą lub inne podmioty, których głównym celem jest prowadzenie badań naukowych lub działalności edukacyjnej obejmującej także prowadzenie badań naukowych[5].
  • Natomiast instytucje dziedzictwa kulturowego są to ogólnodostępne biblioteki, muzea, archiwa, instytucję dziedzictwa filmowego oraz instytucję dziedzictwa dźwiękowego.

Zgodny z prawem dostęp powinien być rozumiany jako dostęp do treści oparty na polityce otwartego dostępu lub na ustaleniach umownych między podmiotami uprawnionymi i organizacjami badawczymi lub instytucjami dziedzictwa kulturowego, takich jak abonamenty, lub na innych zgodnych z prawem środkach. Przykładowo, w przypadku abonamentów posiadanych przez organizacje badawcze lub instytucje dziedzictwa kulturowego, związane z nimi osoby objęte tymi abonamentami należy uznawać za posiadające zgodny z prawem dostęp. Zgodny z prawem dostęp powinien również obejmować dostęp do treści, które są swobodnie dostępne w Internecie.

Organizacje badawcze i instytucje dziedzictwa kulturowego są zobowiązane przechowywać kopie utworów wykonane do celów badań naukowych, w tym do weryfikacji wyników badań z zachowaniem odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa. Państwa członkowskie mają także możliwość powołania godnych zaufania podmiotów na potrzeby przechowywania takich kopii. Zwielokrotnienia i pobrania utworów mogą być przechowywane tak długo, jak jest to konieczne do celów eksploracji tekstów i danych.

Ze względu na potencjalnie dużą liczbę wniosków o dostęp i pobrań utworów podmioty uprawnione mogą stosować środki zapewniające bezpieczeństwo i integralność sieci i baz danych, w których utwory lub inne przedmioty objęte ochroną są przechowywane. Środki te nie mogą wykraczać poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu i nie powinny utrudniać skutecznego stosowania omawianego wyjątku. Środki takie mogą polegać m.in. na uwierzytelnieniu adresu IP czy uwierzytelnieniu użytkownika.

Planowane polskie regulacje w zakresie dozwolonego użytku badawczego TDM

Pomimo tego, że Dyrektywa weszła w życie ponad 3 lata temu[6] w Polsce ustawa implementująca Dyrektywę jeszcze nie obowiązuje. W czerwcu 2022 projekt zmiany ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (upapp)[7] został oddany do konsultacji publicznych.[8] W ramach zmiany upapp przewiduje się wprowadzenie nowej postaci dozwolonego użytku, obejmującego eksplorację tekstów i danych dla celów badawczych, czyli nowy art. 262.

Projektowany przepis zawiera zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do prowadzenia eksploracji tekstów i danych w ramach użytku badawczego TDM, obejmującego:

  1. uczelnie,
  2. instytuty badawcze, o których mowa w art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych,
  3. instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk, o których mowa w art. 50 ust. 3 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk,
  4. biblioteki,
  5. muzea,
  6. archiwa oraz
  7. instytucje kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona
    i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego[9].

Projektowany art. 262 upapp umożliwia jedynie eksplorację tekstów i danych oraz ich przechowywanie. Nie będzie dozwolone udostępnianie utworów osobom trzecim.

Tzw. użytek komercyjny TDM – wyjątki w zakresie eksploracji tekstów i danych dotyczący wszystkich podmiotów

Wyjątek w postaci użytku komercyjnego TDM, tak jak przy użytku badawczym TDM dotyczy czynności w postaci zwielokrotnień i pobrań  utworów i innych przedmiotów objętych ochroną. Przy czym wyjątek ten:

  1. nie ma żadnych ograniczeń podmiotowych
  2. dotyczy celu eksploracji tekstów i danych
  3. dotyczy dostępnych zgodnie z prawem utworów i innych przedmiotów objętych ochroną (w tym również utworów podany do publicznej wiadomości w Internecie)
  4. dotyczy utworów, co do których podmioty uprawnione nie zastrzegły w odpowiedni sposób praw do zwielokrotniania i pobierania do celów eksploracji tekstów i danych – na przykład za pomocą środków nadających się do odczytu maszynowego w przypadku treści, które zostały podane do publicznej wiadomości w Internecie. Zastrzeżenie praw do celów eksploracji tekstów i danych nie powinno dotyczyć innych sposobów korzystania. W innych przypadkach odpowiednie może być zastrzeżenie praw w drodze innych środków, takich jak umowy czy jednostronne oświadczenia.
  5. jest ograniczony czasowo – zwielokrotnienia i pobrania do celów eksploracji tekstów i danych mogą być przechowywane tylko tak długo, jak jest to konieczne do celów danej eksploracji tekstów i danych.

Co istotne, użytek komercyjny TDM nie przewiduje wyłączenia programów komputerowych.

Uzasadnieniem wprowadzenia użytku komercyjnego TDM jest fakt, iż techniki eksploracji tekstów i danych są szeroko wykorzystywane także przez podmioty prywatne i publiczne do analizowania dużych ilości danych w różnych sferach życia codziennego i do różnych celów, w tym przez służby państwowe, do podejmowania złożonych decyzji biznesowych oraz do rozwijania nowych aplikacji i technologii. Podmioty uprawnione powinny nadal mieć możliwość udzielania licencji na sposoby korzystania ze swoich utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną wykraczające poza zakres stosowania obowiązkowego wyjątku dotyczącego eksploracji tekstów i danych na potrzeby badań naukowych[10]. Wobec tego wyjątek ten nie zawiera żadnych ograniczeń podmiotowych ani w zakresie celu wykonywanej eksploracji tekstów i danych.

Komercyjny użytek TDM, tak jak użytek badawczy jest nieodpłatny. Natomiast w przypadku zawarcia umowy dotyczącej korzystania z TDM wskazuje się na możliwość ustalenia stosownego wynagrodzenia, chociaż należy wskazać, że jest to kwestia sporna[11].

Komercyjny użytek TDM przewiduje at. 263 projektu upapp.

Dozwolony użytek dla celów dydaktycznych – korzystanie z utworów i innych przedmiotów objętych ochroną w cyfrowej i transgranicznej działalności dydaktycznej

Kolejny wyjątek uregulowany w Dyrektywie to możliwość cyfrowego korzystania z utworów wyłącznie w celu zilustrowania w ramach nauczania, w zakresie uzasadnionym przez niekomercyjny cel, pod warunkiem, że korzystanie to:

  1. odbywa się na odpowiedzialność placówki edukacyjnej, na jej terenie lub w innym miejscu, lub za pośrednictwem bezpiecznego środowiska elektronicznego dostępnego wyłącznie dla uczniów lub studentów i pracowników dydaktycznych danej placówki edukacyjnej; oraz
  2. jest opatrzone informacją dotyczącą źródła, łącznie z imieniem i nazwiskiem twórcy, chyba że okaże się to niemożliwe.

Przyczyną wprowadzenia przepisu dotyczącego użytku publicznego w zakresie korzystania z utworów i innych przedmiotów objętych ochroną w cyfrowej i transgranicznej działalności dydaktycznej była – jak wynika z motywu 19 Dyrektywy – niejasność co do zakresu stosowania przepisów o dozwolonym użytku do cyfrowych sposobów korzystania. Chodziło także o określenie zasad stosowania tych przepisów, gdy nauczanie odbywa się drogą internetową na odległość.

Państwa członkowskie mogą wprowadzić regulacje ustalające, że powyższy wyjątek (art. 5 ust. 2 Dyrektywy) :

  1. nie ma zastosowania lub
  2. nie ma zastosowania w odniesieniu do:
  3. szczególnych sposobów korzystania lub
  4. szczególnych rodzajów utworów lub
  • innych przedmiotów objętych ochroną, takich jak materiał przeznaczony przede wszystkim na rynek edukacyjny lub zapis nutowy,

tak długo jak odpowiednie licencje uprawniające do korzystania z utworów w celach edukacyjnych, uwzględniają potrzeby i specyfikę placówek edukacyjnych i są łatwo dostępne na rynku.

Państwa członkowskie mogą także wprowadzić przepisy przewidujące godziwą rekompensatę dla podmiotów uprawnionych z tytułu korzystania utworów w celach edukacyjnych (art. 5 ust. 4 Dyrektywy). Określając poziom godziwej rekompensaty, będą uwzględniane, między innymi:

  1. cele edukacyjne państw członkowskich oraz
  2. szkoda dla podmiotów uprawnionych.
  3. Państwa członkowskie decydujące się na zapewnienie godziwej rekompensaty powinny zachęcać do wykorzystywania systemów, które nie spowodują obciążeń administracyjnych dla placówek edukacyjnych.

Wyjątek

  • może mieć zastosowanie wyłącznie w zakresie, w jakim korzystanie jest uzasadnione niekomercyjnymi celami konkretnej działalności edukacyjnej, przy dokonywaniu oceny, czy działalność danej placówki edukacyjnej ma charakter niekomercyjny, struktura organizacyjna i środki finansowania tej placówki nie powinny być decydującymi czynnikami
  • w celu zilustrowania w ramach nauczania obejmuje cyfrowe sposoby korzystania z utworów w celu wspierania, wzbogacenia lub uzupełnienia nauczania, włączając w to działania w zakresie uczenia się; rozpowszechnianie utworu w postaci oprogramowania, na które zezwala wyjątek powinno być ograniczone wyłącznie do cyfrowego przekazania oprogramowania.

Zilustrowanie zakłada korzystanie jedynie z części lub fragmentów utworów, co nie powinno zastępować zakupu materiałów przeznaczonych przede wszystkim na rynki edukacyjne. Przy wdrażaniu wyjątku państwa członkowskie mogą dokonać rozróżnień w odniesieniu do poszczególnych rodzajów utworów, a także proporcji utworu, z której można korzystać w celu zilustrowania w ramach nauczania.

Korzystania z wyjątku w celu zilustrowania w ramach nauczania odbywać się jedynie w kontekście działań w zakresie nauczania i uczenia się przeprowadzanych na odpowiedzialność placówek edukacyjnych, w tym podczas egzaminów lub nauczania poza pomieszczeniami placówek edukacyjnych, np. w muzeum, bibliotece czy innej instytucji dziedzictwa kulturowego, i powinno ograniczać się do tego, co jest konieczne do celów takich działań.

Wyjątek obejmuje korzystanie z utworów:

  1. w klasie lub innych miejscach za pomocą narzędzi cyfrowych, np. elektronicznych tablic lub urządzeń cyfrowych, które mogą być podłączone do Internetu,
  2. na odległość w bezpiecznym środowisku elektronicznym, np. w kontekście kursów internetowych lub dostępu do materiałów dydaktycznych uzupełniających dany kurs.

Bezpieczne środowisko elektroniczne należy rozumieć jako cyfrowe środowisko nauczania i uczenia się, do którego dostęp jest ograniczony – dzięki odpowiednim procedurom uwierzytelniania z użyciem hasła – do personelu nauczającego tej placówki edukacyjnej oraz uczniów lub studentów zapisanych na dany program nauki.

Państwa członkowskie nadal mają swobodę w zakresie wprowadzenia wymogu, aby przy korzystaniu z utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną przestrzegane były autorskie prawa osobiste twórców i wykonawców.

Dozwolony użytek dydaktyczny w polskim prawie i projekcie ustawy

Instytucja dozwolonego użytku dla celów dydaktycznych istnieje już w polskim porządku prawnym i jest wyrażona w art. 27 upapp. Przepis ten uprawnia instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe do korzystania z utworów w celach naukowych i dydaktycznych. Art. 27 ust. 2 upapp dopuszcza wprost korzystanie z dozwolonego użytku dla celów dydaktycznych w środowisku cyfrowym – takie korzystanie jest dopuszczalne, o ile jest ono ograniczone do kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez beneficjentów omawianej postaci dozwolonego użytku. Przepis ten zawiera zatem warunek wyrażony w art. 5 ust. 1 lit. b Dyrektywy[12].

Ustawodawca uznał jednak, że dla pełnego wdrożenia art. 5 Dyrektywy konieczne jest wprowadzenie do art. 27 upapp określonych zmian. Obecnie art. 27 upapp ma brzmienie:

  1. Instytucje oświatowe oraz podmioty, o których mowa w art. 7 ust. 1 pkt 1, 2 i 4-8 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów.
  2. W przypadku publicznego udostępniania utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym korzystanie, o którym mowa w ust. 1, jest dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez podmioty wymienione w ust. 1.

Natomiast planowane są zmiany:

  1. w ust. 1 tego przepisu – zostanie wskazana wprost odpowiedzialność beneficjentów w związku z korzystaniem z utworów w ramach dozwolonego użytku, a
  2. w ust. 2 proponuje się wprowadzenie zasady terytorialności, o której mowa w art. 5 ust. 3 Dyrektywy, wskazując, że korzystanie z utworu w ramach omawianej postaci dozwolonego użytku odbywa się w państwie, w którym beneficjent ma swoją siedzibę.

Polski ustawodawca nie planuje:

  1. wprowadzenia ograniczeń stosowania omawianej postaci dozwolonego użytku, które dopuszcza art. 5 ust. 2 Dyrektywy oraz
  2. nie przewiduje wprowadzenia rekompensaty, o której mowa w art. 5 ust. 4 Dyrektywy.

Dozwolony użytek na potrzeby zachowania zbiorów

Art. 6 Dyrektywy zezwala instytucjom dziedzictwa kulturowego na wykonywanie kopii utworów i przedmiotów praw pokrewnych znajdujących się na stałe w zbiorach tych instytucji, w celu ich zachowania i w zakresie potrzebnym do tego zachowania.

Na podstawie omawianego dozwolonego użytku nie jest możliwe udostępnianie zwielokrotnionych utworów.

W polskiej ustawie upapp ta postać dozwolonego użytku została już uregulowana, jednak ma węższy zakres niż wynikający z Dyrektywy DSM. Dyrektywa dopuszcza wprost kopiowanie utworów i innych przedmiotów objętych ochroną niezależnie od ich formatu lub nośnika i takie sformułowane ma być dodane do art. 28 ust. 1 pkt 2 upapp.

Implementacja Dyrektywy DSM rozszerzy zakres podmiotów wskazanych w art. 28 upapp poprzez zastąpienie dotychczasowego wyliczenia zbiorczą kategorią „instytucja dziedzictwa kulturowego”

Nie ma wątpliwości, iż implementacja Dyrektywy DSM jest konieczna. I potrzebna z uwagi na to, iż dane cyfrowe są dominujące w naszym życiu a ich ilość będzie zwiększać się stopniowo zapewne zastępując dane analogowe.

Zdaniem R Markiewicza Dyrektywa jest trudna do implementacji ze względu na różnorodność jej tematyki, nakładanie się uregulowań i dotychczasowych przepisów zawartych w dyrektywach i krajowych ustawach autorskich, złożonymi procedurami w niej przewidzianymi oraz częstym niedopracowaniem. Przepisy o dozwolonym użytku są najmniej kontrowersyjne. Więcej emocji wzbudzają, te które dotyczą interesów wielkich korporacji czy grup wpływów. Ale o tym w następnych wpisach ????

Photo by Ben Mullins on Unsplash
[1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE
[2] str. 2 rządowego uzasadnienia do projektu ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw jest obecnie na etapie konsultacji publicznych opublikowanego na https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12360954/katalog/12887995#12887995 [dostęp 20.07.2022]
[3] R. Markiewicz, Rozdział 2 DOZWOLONY UŻYTEK [w:] Prawo autorskie na jednolitym rynku cyfrowym. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790, Warszawa 2021Lex [dostęp 20.07.2022]
[4] R. Markiewicz, 2.2. Eksploracja tekstów i danych (art. 3 i 4) [w:] Prawo autorskie na jednolitym rynku cyfrowym.  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790, Warszawa 2021.
[5] W taki sposób, że z dostępu do wyników takich badań naukowych nie może korzystać na preferencyjnych warunkach przedsiębiorstwo mające decydujący wpływ na taką organizację
[6] Dokładnie w dniu 6 czerwca 2019 r.
[7] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1062 z późn. zm.).
[8] Projekt ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw jest obecnie na etapie konsultacji publicznych
[9] Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia 6 czerwca 2022 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw st. 19.
[10] Motyw 18 Dyrektywy.
[11] R. Markiewicz, 2.2.4. Użytek komercyjny TDM [w:] Prawo autorskie na jednolitym rynku cyfrowym. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790, Warszawa 2021.
[12] Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia 6 czerwca 2022 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw, st. 22.
Udostępnij