Czasami pewne fakty zostają ujawnione dopiero po śmierci. Tajemnice skrzętnie ukrywane za życia, zdarzenia, które rzucają nowe światło na postrzeganie nieżyjących osób. I nie chodzi o sensacyjne znaleziska, ale o „wizerunek pośmiertny” jaki pielęgnują najbliżsi. Bywa, że obraz znanej osoby stworzony przez biografa po śmierci, nie pokrywa się z tym jaki są w stanie zaakceptować osoby najbliższe zmarłemu. Nierzadko spadkobiercy podejmują duży wysiłek, po to, aby zmarła osoba nie została przedstawiona w złym świetle czy nawet inaczej niż zapamiętali ją.

Czy mają prawo do dobrej pamięci” o zmarłym, czy do “pamięci prawdziwej”, a więc pamięci niezafałszowanej i nieprzekłamanej? W praktyce pojawia się pytanie czy spadkobiercy, osoby najbliższe osobie zmarłej, są w stanie zablokować publikację, emisję filmu czy wystawienie spektaklu którego bohaterem jest zmarła osoba? Jaki charakter ma prawo do kultywowania pamięci osoby zmarłej?

Przepisy prawa nie podają definicji pojęcia dóbr osobistych, wskazują jedynie w art. 23 kodeksu cywilnego przykładowe dobra osobiste jak: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko, wizerunek. Zawarty w tym przepisie katalog nie jest zamknięty, co oznacza że wymienione w nim dobra mają charakter przykładowy. W doktrynie przejawia się pogląd, że na gruncie art. 23 kc ochronie prawnej podlega również dobro osobiste w postaci pamięci i kultu osoby zmarłej[1].

Przedstawiciele nauki prawa oraz judykatura nie mają wątpliwości, że jest potrzeba wyodrębnienia dobra osobistego w postaci pamięci i kultu osób zmarłych w katalogu dóbr osobistych, ponieważ uczucia i stosunek osób żyjących wobec osób zmarłych są częścią kultury i dziedzictwa każdego społeczeństwa i narodu[2].

Niewątpliwie kult oraz pamięć osoby zmarłej są samoistnym dobrem osobistym osób żyjących, spokrewnionych i bliskim zmarłemu.  Z uwagi na występowanie dóbr osobistych o zbliżonym znaczeniu problem stanowi jednoznaczne wskazanie cech charakterystycznych tego dobra osobistego. Sama nazwa wskazanego dobra budzi swego rodzaju wątpliwości, ponieważ poglądy w doktrynie w tej kwestii nie są jednolite. Naprzemiennie stosowane jest nazewnictwo dobra osobistego jako „kultu pamięci osoby zmarłej” bądź „kultu i pamięci osoby zmarłej”.






przedmiot ochrony

Dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej zasadza się na ochronie bliskiej relacji, szczególnej więzi emocjonalnej i uczuciowej, jaka istnieje pomiędzy osobą dochodząca ochrony a osobą zmarłą, bliską uprawnionemu. Jednym z przejawów tego prawa przysługującego osobie bliskiej zmarłego jest prawo do niczym niezakłóconego kultywowania pamięci o zmarłym.

Z tak określonego prawa podmiotowego możliwe jest wywiedzenie dwóch zasadniczych uprawnień osób żyjących:

  • prawa do “dobrej pamięci” o zmarłym oraz
  • prawa do “pamięci prawdziwej”, a więc pamięci niezafałszowanej i nieprzekłamanej. 

Pierwszemu z tych uprawnień odpowiada obowiązek osób trzecich respektowania dobrego imienia osoby zmarłej, drugiemu – obowiązek podawania prawdziwych informacji dotyczących zmarłego[3]. I tu najczęściej pojawia się problem. Bowiem prawdziwe informacje mogą nie respektować dobrego imienia zmarłej osoby.

Dobro osobiste jakim jest kult pamięci osoby zmarłej  składa się ono z dwóch niezależnych od siebie elementów:

  • kultu osoby zmarłej o charakterze materialnym oraz
  • pamięci osoby zmarłej o przymiotach niematerialnych.




substrat materialny ochrony

Materialny aspekt ochrony odnosi się do pochówku zmarłego, pogrzebu, budowy nagrobka, ekshumacji, ustalenie treści napisu, pielęgnacji grobu itd[4]. Odnosi się także do zwłok „Nie ma wprawdzie przepisów statuujących wprost obowiązek poszanowania zwłok i szczątków ludzkich, jednak jest on traktowany powszechnie – także w praktyce społecznej, pełnej godności wobec ciała osoby zmarłej – jako aksjomatyczna powinność moralna, wywodzona także z niektórych norm prawnych.”[5] „Możność pochowania zmarłego jest własnym dobrem osobistym członków jego najbliższej rodziny, jako wartość świata uczuć i życia psychicznego każdego człowieka. (…) Pojęcie to obejmuje szereg wolności przysługujących człowiekowi wypływających ze sfery uczuć i odnoszących się do postaci osoby zmarłej, a dotyczących m.in. pochowania zwłok w określony sposób i w określonym miejscu.”[6]

Decydowanie po śmierci o materialnych aspektach pochówku należy odróżnić od postępowania  w celu określenia przyczyny zgonu pacjenta, przy wykonywaniu sekcji zwłok. Z tego względu „pobranie podczas sekcji zwłok fragmentów tkanek i narządów ludzkich oraz odmowa ich wydania nie stanowi naruszenia dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej”[7]





substrat niematerialny

Substrat niematerialny dotyczy prawa do ochrony sfery uczuciowej związanej z pamięcią o bliskiej osobie zmarłej, przede wszystkim kwestii związanych z możliwością pielęgnowania pamięci po tej osobie, kultywowania jej jako dobrego i godnego człowieka, opierającej się na tradycji rodzinnej, rozumianej jako dziedzictwo, spuścizna, które są utożsamiane z dokonaniami oraz wartościami, którym hołdowali przodkowie[8]. Inaczej mówiąc, należy stwierdzić, iż dobro osobiste w aspekcie niematerialnym służy najbliższym zmarłego do dbałości oraz ochrony czci i honoru osoby zmarłej, pielęgnowania jej dobrego imienia[9].

„We wszystkich wypadkach ochrony uprawnień dotyczących różnych aspektów pochowania osoby bliskiej i pamięci o niej chodzi o jedno dobro osobiste, określane zbiorczo, które powstaje wraz ze śmiercią tej osoby i obejmuje prawo jej bliskich do kultywowania pamięci po niej oraz wspomnień o niej powstałych za jej życia. Powstaje dopiero w chwili śmierci osoby bliskiej, mimo że odnosi się do relacji i wspomnień (interakcji) danej osoby ze zmarłym za jego życia.”[10] Tym samym ochronie podlega „sfera uczuciowa związana z kultem pamięci osoby najbliższej”[11]





krąg uprawnionych i zasady ochrony

Ochrona związana z naruszeniem kultu i pamięci osoby zmarłej jako dobra osobistego przysługuje najbliższym zmarłego – rodzinie, krewnym, spadkobiercom. Prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej (wraz z prawem do ekshumacji) oraz do pamięci o niej stanowi dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego (art. 23 i 24). Prawo to przysługuje osobom najbliższym zmarłego. Krąg tych osób nie ogranicza się do wskazanych w art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. 1972 Nr 47 poz. 298), ustawa ta bowiem reguluje, jako normę prawa administracyjnego chowanie i ekshumację zwłok, reguluje je pod kątem porządku publicznego, nie zaś ochrony dóbr osobistych osób dla zmarłego bliskich.”[12]

Podmiotami dobra osobistego jakim jest kult osoby zmarłej są osoby bliskie zmarłego, zaś przedmiotem ochrony jest ich sfera uczuć związana z potrzebą czczenia pamięci osoby zmarłej. Dobro to, jest własnym dobrem osobistym każdej z tych osób i zawsze wiąże się z określonymi uczuciami wobec zmarłego. Stąd tak ważne jest wyznaczenie kręgu osób uprawnionych z uwagi na stosunek bliskości do osoby zmarłej. Ten stosunek bliskości określa treść i zakres wynikających z tego prawa uprawnień, każda “bliska” zmarłemu osoba może mieć w związku z tym różny zakres uprawnień. Stosunek bliskości najczęściej wynika z relacji rodzinnych ale też będzie obejmować osobę, która pozostawała ze zmarłym w konkubinacie (związku partnerskim) czy długotrwałej przyjaźni. W każdym przypadku, uprawnionym będzie tylko ten kto obiektywnie został boleśnie dotknięty naruszeniem pamięci i czci osoby zmarłej (wyr. SN z 15.11.1979 r., I CR 232/79, niepubl.) – co zawsze podlega ocenie sądu.

Ochronę dóbr osobistych reguluje art. 24 kc, który stanowi, iż ten czyje dobro zostaje zagrożone cudzym działaniem może żądać zaniechania tego działania, chyba że jest ono bez prawne. W razie jakichkolwiek naruszeń może on także żądać, żeby osoba, która w jakiś sposób dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia tych skutków.

Stąd, bez wątpienia uprawnieni mogą dla ochrony przysługującego im dobra osobistego żądać udzielenia zabezpieczenia.  Stosowanie do art. 730 §  2 kpc  Sąd może udzielić zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania lub w jego toku.

Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych w sprawie cywilnej, zgodnie z art. 755 §  1 kpc może polegać na wstrzymaniu premiery spektaklu, filmy czy książki poświęconej osobie zmarłej. Sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni. Sąd może bowiem unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania. Może też wydać zakaz publikacji, po rozważeniu czy „nie sprzeciwia się temu ważny interes publiczny”. Udzielając zabezpieczenia, sąd określa czas trwania zakazu, który nie może być dłuższy niż rok. Jeżeli postępowanie w sprawie jest w toku, uprawniony może przed upływem okresu, na który orzeczono zakaz publikacji, żądać dalszego zabezpieczenia.

Zgodnie z art.  448 kc w  razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.

Ważne jest przy tym, aby nie zapomnieć o przedawnieniu tych roszczeń. Zgodnie z art.  4421 §  1 kc roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

dobra osobiste zmarłej osoby a dobro osobiste żyjących najbliższych





W jednym z orzeczeń Sądu Najwyższego[13] przyjęto, iż „zakres ochrony dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej nie jest uzależniony od zakresu ochrony prawnej dóbr osobistych tej osoby, jaka by została mu udzielona za życia”.  Wyrok ten budzi wiele kontrowersji z racji tego, iż wskazuje, że dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej nie musi stanowić takiej samej ochrony dóbr osobistych osoby zmarłej. Kult pamięci osoby zmarłej, jak wskazuje Sąd Najwyższy jest samoistnym, jurydycznie samodzielnym dobrem osobistym bliskich zmarłego, występuje on jednak w pewnego rodzaju koincydencji z czcią, jaka zostałaby okazana zmarłemu za życia. Stanowi on bowiem indywidualną wartość, silnie wiążącą się z osobowością człowieka, w szczególności sferą jego uczuć i pamięci. Jak zauważają Ł. Cudny i K. Kryla[14] właśnie ta pamięć o całokształcie życia osoby zmarłej, niezwykle charakterystyczna dla tego dobra osobistego, stanowi łącznik z czcią zmarłego, która zostałaby mu okazana za życia.

Tymczasem, jak przenalizowali Ł. Cudny i K. Kryla[15] ustawodawstwa innych państw rozdzielają pośmiertne prawo osobistości przysługujące osobie zmarłej, od pamięci żyjących o zmarłych. W prawie holenderskim, niemieckim czy austriackim, przyjmuje się, że człowiek pozostawia po śmierci nie tylko dobra materialne, lecz także wartości niemajątkowe. Te ostanie także po śmierci mogą być naruszane i zasługują na ochronę. Podkreśla się, że skoro pełna ochrona godności nie ma czasowych ograniczeń za życia człowieka, to nie ma powodu, aby miała się ona kończyć wraz z jego śmiercią. Zatem ochrona musi być zapewniona również po śmierci, w szczególności w zakresie, w jakim dotyczy ono ochrony czci oraz sfery prywatnej zmarłego. Byłoby niezgodne z konstytucyjną zasadą nienaruszalności godności ludzkiej, jeśli jednostka mogłaby być swobodnie dyskredytowana po śmierci, dlatego też śmierć nie kończy obowiązku państwa zapewnienia ochrony przed atakami na ludzką godność. Pośmiertne prawo osobistości przysługuje osobie zmarłej, a nie jej najbliższym. Najbliżsi działając w celu ochrony naruszonej godności, czci lub reputacji osoby zmarłej, nie są podmiotami chronionego prawa, a tym samym ochrona zmarłego traci znaczenie, gdy obraz zmarłego oraz pamięć o nim zanika. Co ciekawe status społeczny, a w szczególności powszechna znajomość danej osoby w społeczeństwie, jest jednym czynników wpływających na wydłużenie okresu ochrony dóbr niemajątkowych zmarłego, na dowód czego autorzy przytaczają orzeczenie z 1989 r., w którym niemiecki BGH przyjął, że ochrona pośmiertnego prawa osobistości w przypadku znanego artysty – malarza Emila Nolde, może trwać nawet ponad 30 lat[16].

Na gruncie prawa polskiego taka koncepcja budziłaby wątpliwości ponieważ, osoba zmarła nie posiada zdolności prawnej, nie może być zatem podmiotem praw i obowiązków.

To ważne rozróżnienie w kontekście dobra osobistego jakim jest cześć. Przy czym wyróżnia się tzw. cześć wewnętrzną, którą utożsamia się, mówiąc najogólniej, z wyobrażeniem jednostki o własnej wartości[17]) oraz cześć zewnętrzną, czyli dobre imię. Jak zauważają Łukasz Cudny, Katarzyna Kryla [18]to właśnie element zewnętrzny czci występuje w interakcji z kultem pamięci osoby zmarłej. Kultywowanie pamięci osoby zmarłej stanowi w pewnym sensie przedłużenie zewnętrznego elementu czci człowieka za życia. To zaś ma znaczenie gdy zmarły bądź zmarła była osobą publiczną. Według utrwalonego już orzecznictwa ostre wypowiedzi krytyczne w stosunku do osób publicznych traktowane są jako element debaty publicznej lub sporu politycznego. Granice dopuszczalnej krytyki, wkraczania w sferę prywatności lub kultu pamięci osoby zmarłej, ale osoby znanej, sławnej i niewątpliwie publicznej, mogą być szersze, a udzielana ochrona słabsza, orzekł Sąd Apelacyjny w Warszawie[19]. To powinno być wpisane w pamięć bliskich, gdy zmarły był osobą publiczną i zarówno za życia, jaki i po śmierci, jest narażony na ostrą krytykę. Krytyka ta, nie może jednak godzić w szeroko pojętą pamięć o zmarłym, w tym jego dobre imię, jakie pozostawił za życia, które jest sumą jego życiowych dokonań.

Trzeba też pamiętać, iż ochrona przysługuje jedynie bezpośrednio poszkodowanemu, czyli osobie, której dobra osobiste zostały bezpośrednio naruszone.  Roszczenia ochronne nie przysługują osobom pośrednio pokrzywdzonym i sądy oddaliły np.

  • żądanie córki domagającej się ochrony dobrego imienia i godności osobistej w związku z informacjami opublikowanymi w prasie o jej ojcu (wyr. SN z 28.9.2011 r., I CSK 743/10, OSNC 2012, Nr 3, poz. 40),
  • powództwo syna skierowane przeciwko podmiotowi, który upublicznił wrażliwe dane naruszające prawo do prywatności jego ojca (wyr. SN z 26.5.2017 r., I CSK 557/16, OSNC 2018, Nr 3, poz. 33)
  • powództwo córki w związku z publikacją naruszającą dobre imię jej ojca (wyr. SA w Krakowie z 15.7.2010 r. I ACa 615/10, niepubl.)

Często w praktyce kancelarii spotykamy się z sytuacjami, gdy najbliżsi podejmują wysiłki, aby tajemnice zmarłych nie stały się pożywką dla goniących za sensacją. Interweniujemy wtedy, aby zawczasu uniknąć upublicznienia tajemnicy. Trzeba jednak pamiętać, iż „w zależności od tego czy doszło do naruszenia dobrego imienia powodów, czy doszło do zakłócenia po ich stronie kultu pamięci po zmarłej osobie bliskiej, przyjęty sposób ochrony prawnej musi być adekwatny do wszystkich okoliczności danego naruszenia. W przypadku dobrego imienia, które charakteryzuje się wskazaną powyżej „zewnętrznością” zasadnym jest rozważenie ewentualnego szerszego nagłośnienia aspektów i skutków naruszenia tego dobra. Z kolei w przypadku kultu pamięci po zmarłej osobie bliskiej, z reguły adekwatnym zadośćuczynieniem powstałej krzywdzie będzie taki sposób, który przywróci (zniweluje, naprawi) emocjonalne relacje pokrzywdzonego z osobą zmarłą. Co do zasady będą to czynności umożliwiające pochowanie zwłok, ich przeniesienie lub ekshumację, wybudowanie nagrobka i ustalenie na nim napisu, odwiedzanie i pielęgnację grobu, odbywanie ceremonii religijnych poświęconych osobie zmarłej, a w przypadku ich zakłócenia przywrócenie możliwości ich wykonywania.”[20] W tym kontekście aktualna pozostaje teza z wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie, iż “wykorzystanie informacji posiadanych o zmarłym, zwłaszcza tak wrażliwych jak stan zdrowia psychicznego, rozpowszechnianie ich czy w inny sposób czynienie z nich użytku, mogłoby godzić w uczucie, jakim osoby bliskie darzą zmarłego, zakłócać ich spokój psychiczny, burzyć szacunek dla jego dokonań, a przez to godzić w dobro osobiste, za jakie doktryna i orzecznictwo uznaje kult pamięci zmarłego”.[21]


Photo by Veit Hammer on Unsplash
[1] Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 21 listopada 2014 r. VI ACa 59/14.
[2] K. Matuszewski, Pamięć i kult osoby zmarłej jako autonomiczne dobro osobiste, Monitor Prawniczy 20/2012, s.1085
[3] Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 21 listopada 2014 r. VI ACa 59/14.
[4] M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System Prawa Prywatnego, T1, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2007, s. 1142
[5] Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 2016-06-29 III CZP 24/16 (numer 1469246)
[6] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z 2015-02-12 I ACa 893/14 (numer 1285057)
[7] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 2011-02-09 V CSK 256/10 (numer 338437)
[8] Wyrok SN z dnia 28 lutego 2003 r., V CK 308/02
[9] Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002, s. 168.
[10] Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z 2019-10-22 I NSNZP 2/19 (numer 2236263)
[11] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 1968-07-12 I CR 252/68 (numer 13606)
[12] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 1980-03-31 II CR 88/80 (numer 21960)
[13] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 2009-09-23 I CSK 346/08 (numer 182027)
[14] Łukasz Cudny, Katarzyna Kryla „Kult pamięci osoby zmarłej jako dobro osobiste” Monitor Prawniczy | 16/2011
[15] Łukasz Cudny, Katarzyna Kryla „Kult pamięci osoby zmarłej jako dobro osobiste” Monitor Prawniczy | 16/2011
[16] Za Łukasz Cudny, Katarzyna Kryla „Kult pamięci osoby zmarłej jako dobro osobiste” Monitor Prawniczy | 16/2011 – orzeczenie BGH z 8.6.1989 r., I ZR 135/87, BGHZ 107, 384, 392.
[17] Tak wyr. SN z 15.6.2005 r., IV CK 805/04, Legalis [dostęp 31.10.2022]
[18] Łukasz Cudny, Katarzyna Kryla „Kult pamięci osoby zmarłej jako dobro osobiste” Monitor Prawniczy | 16/2011
[19] Sąd Apelacyjny w Warszawie w dniu 14 października 2016 r. sygn. akt I ACa 1717/15
[20] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku – V Wydział Cywilny z 2016-11-29 V ACa 149/16 (numer 1581353)
[21] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 2012-08-09 I ACa 1013/11 (numer 735166)
Udostępnij