Inteligentne miasta, czyli tzw. smart cities, to urbanistyczna wizja przyszłości, która już od na naszych oczach staje się faktem. Nowoczesne rozwiązania oparte m.in. na uczeniu maszynowym czy Internecie Rzeczy (Internet of Things, IoT) wpływają nie tylko na poprawę systemu zarządzania miastem w trosce o komfort jego mieszkańców, lecz także stanowią przykład tego jak wielką rolę odgrywają w miejskiej rzeczywistości prawa własności intelektualnej (intellectual property – IP). Na co należy zwrócić szczególną uwagę decydując się na zastosowanie innowacji opatrzonych prawami IP odnoszących się do inteligentnych miast? Zapraszamy do lektury!

Koncepcja „smart city”

Nie istnieje jednolita definicja pojęcia „smart city”. Za Komisją Europejską uznać można, że są to miasta zdolne do strategicznego integrowania w ich codzienne działania technologii w zakresie energii, transportu oraz IT. Wdrażanie tego rodzaju innowacji podnosi komfort życia mieszkańców i często chroni środowisko naturalne przed negatywnymi skutkami rozwoju miast.[1] Zgodnie z Raportem PARP pt. „Monitoring trendów w innowacyjności 2022” istotą smart city jest planowanie wieloletnie, a nie jedynie rozwój miasta w oparciu o obecne technologie i rozwiązania. „Konieczny jest nieustanny dialog z mieszkańcami, który umożliwi wprowadzanie zmian i udoskonaleń systemów. Trzeba więc projektować je tak, by pozostawały otwarte na nowe pomysły i wciąż pojawiające się nowe technologie”.[2]

Smart cities nie są domeną jednego regionu, zaś w zależności od określonego rankingu za najlepsze pod różnymi względami inteligentne miasta na świecie można uznać m.in.: Singapur, Zurych, Oslo, Taipei, Lozannę, Helsinki, Kopenhagę, Genewę, Auckland, Bilbao, Londyn, Paryż, Reykjavik, Berlin, Amsterdam, Tokio, Hong Kong czy Nowy Jork. Z polskich przykładów w Smart City Index 2021 znalazły się 2 miasta: Warszawa oraz Kraków, choć dopiero na 75. i 80. miejscu w rankingu.

Inteligentne miasta a prawa własności intelektualnej

Inteligentny rozwój miasta to niebywała szansa dla wielu małych i średnich przedsiębiorców (small and medium-sized enterprises – SMEs), którzy mogą wcielić w życie swoje innowacje. Jednocześnie nie muszą one mieć zastosowania jedynie w danym regionie – przykładowo obecnie wiele możliwości wdrożenia innowacyjnych rozwiązań przez europejskie SMEs daje Azja Południowo-Wschodnia.[3] Jeśli bowiem dany sposób sprawdził się w jednym miejscu, istnieje prawdopodobieństwo, że będzie przydatny także w innym. Ze względu na to, że prawa IP chronią dane dobro intelektualne tylko na jednym terytorium, ważne jest zapewnienie sobie ochrony w jak najszerszym zakresie terytorialnym – może bowiem okazać się, że działanie i odpowiednia wcześniejsza rejestracja pozwoli danemu przedsiębiorcy na osiągnięcie mniej lub bardziej nieoczekiwanego zysku w przyszłości. Dotyczyć to może każdego przedmiotu własności intelektualnej.

Patenty

Prawdopodobnie najpotrzebniejszym prawem ochronnym wymagającym analizy w kontekście nowoczesnych rozwiązań w smart cities jest patent. Patentów udziela się na wynalazki, a zatem na takie rozwiązania o charakterze technicznym, które charakteryzują się nowością, przemysłową stosowalnością i poziomem wynalazczym.

Zapewnienie sobie patentu powoduje, że osoby trzecie nie mogą bez zgody podmiotu uprawnionego korzystać z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy, polegający na: wytwarzaniu, używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu, przechowywaniu lub składowaniu produktów będących przedmiotem wynalazku, eksportowaniu lub importowaniu ich do tych celów, lub stosowaniu sposobu będącego przedmiotem wynalazku, jak też używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu, przechowywaniu lub składowaniu produktów otrzymanych bezpośrednio takim sposobem, eksportowaniu lub importowaniu ich do tych celów.

Patent udzielony na podstawie przepisów polskiej ustawy prawo własności przemysłowej[4] daje prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy i zawodowy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej przez okres 20 lat. W przypadku rozwiązań stosowanych w smart cities warto jest rozważyć droższą, lecz o wiele bardziej opłacalną w przyszłości procedurę międzynarodową na podstawie Układu o Współpracy Patentowej (PCT)[5], która pozwala dokonać zgłoszenia międzynarodowego w ciągu 12 miesięcy od dokonania pierwszego (np. polskiego) zgłoszenia, dzięki czemu zgłoszony wynalazek zachowuje niezbędną w celu przyznania ochrony cechę „nowości”. Należy jednak zwrócić uwagę na regulacje poszczególnych państw, gdyż w niektórych z nich niemożliwe jest dokonanie rejestracji wynalazku, gdy już zgłosiło się go wcześniej za granicą (do takich krajów należy Wietnam, gdzie każdy patent zagraniczny może być unieważniony, jeśli nie dokonało się pierwszej rejestracji w tym państwie).

Patenty stosowane w inteligentnych miastach najczęściej dotyczą implementacji rozwiązań związanych z problemami powodowanymi przez systemy komputerowe. W niektórych państwach wynalazki odnoszące się do tego typu rozwiązań są ograniczone różnymi restrykcjami. Przykładowo, uznaje się, że metody kryjące się za stosowaniem danego systemu komputerowego nie mogą być przedmiotem patentu, natomiast jeśli za sposobem, w jaki stosuje się system znajdują się względy techniczne (np. wynalazek rozwiązuje problem natury technicznej) – wówczas patent może być przyznany. Jako przykład kraju, który dość łagodnie i szeroko podchodzi do wyrażenia „techniczne względy”, można podać Singapur.[6] Przykładem patentu w smart city może być czujnik mierzący dopuszczalną wilgotność gleby, który pozwala zoptymalizować wykorzystanie wody.[7]

Wzory użytkowe

Są nazywane czasem „małymi kuzynami wynalazku”. Prawa ochronne na wzory użytkowe można uzyskać znacznie łatwiej, niż patenty. Ma to związek chociażby z faktem, że do przesłanek rejestracyjnych należą jedynie nowość i użyteczność (czasem przepisy niektórych państw dopuszczają inne przesłanki, np. w Laosie jest to pewien poziom wynalazczy, choć niższy, niż w przypadku patentu). Niemniej w tym przypadku występuje krótszy czas ochrony, wynoszący w Polsce 10 lat (co też może różnić się w zależności od kraju). Rejestrację prawa ochronnego na wzór użytkowy warto rozważyć w przypadku wynalazków o krótszej „żywotności”, niż tych, które mają w założeniu być stosowane długofalowo.

Podobnie w odniesieniu do inteligentnych miast można przemyśleć jak najszerszą ochronę terytorialną, jednak należy zwrócić także uwagę, czy dane państwo, na którym nam zależy, przewiduje możliwość takiej rejestracji – szansy takiej nie ma np. w przypadku Indonezji (system prawny Singapuru natomiast nie przewiduje w ogóle ochrony dla wzorów użytkowych). Co warto podkreślić, Indonezja ogranicza również rodzaje wzorów użytkowych jedynie do produktów.

Wzory przemysłowe

Jeśli przedsiębiorcy zależy na ochronie wyglądu zewnętrznego produktu powinien rozważyć ochronę gwarantowaną przez prawo z rejestracji wzoru przemysłowego. Co ważne w przypadku smart cities odnosić się to będzie niekiedy również do graficznego interfejsu użytkownika – GUI. W ten sposób chroniony może być również wygląd aplikacji na smartfony czy na elektronicznych billboardach służących usprawnieniu komunikacji w mieście. Niestety, prawo to nie rozciąga się na ochronę rozwiązań funkcjonalnych, która może być zapewniona przez patent lub prawo ochronne na wzór użytkowy.

W Polsce prawo z rejestracji wzoru przemysłowego udzielane może być na 25 lat maksymalnie podzielonych na pięcioletnie okresy. Wzór przemysłowy musi być nowy i mieć indywidualny charakter, co oznacza, że ogólne wrażenie, jakie wywiera on na zorientowanym użytkowniku, różni się od ogólnego wrażenia wywołanego na nim przez wzór publicznie udostępniony przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo.

W celu rejestracji wzoru w większej liczbie państw można skorzystać z tzw. „systemu haskiego” pozwalającego za pomocą jednego zgłoszenia zarejestrować wzór w 90 państwach-stronach Konwencji Haskiej[8]. W przypadku państw Azji Południowo-Wschodniej stronami są na ten moment Kambodża, Singapur i Wietnam.

A co można zrobić, gdy ktoś zarejestruje Twój wzór przemysłowy? Przekonaj się w czy mieści Ci się to w głowie 🙂

Znaki towarowe

Nic nie zapewnia większej rozpoznawalności na rynku, niż znak towarowy. Zadaniem tego rodzaju oznaczenia jest odróżnianie towarów i usług jednego przedsiębiorcy od towarów i usług drugiego. Jeśli dany przedsiębiorca zapewnia pewne rozwiązanie w inteligentnym mieście, z pewnością chciałby, by jego innowacja została sygnowana jego oznaczeniem (logo, nazwą, sloganem etc.).

Prawo ochronne na znak towarowy może trwać w zasadzie w nieskończoność, pod warunkiem opłacania i odnawiania 10-letniego okresu ochrony. Znak taki w celu zarejestrowania musi być nowy i nadawać się do przedstawienia w rejestrze. Ochronie podlegają zarówno znaki „tradycyjne”, takie jak np. znak słowny, graficzny czy słowno-graficzny, jak i znaki niekonwencjonalne, takie jak chociażby kolor , dźwięk czy znak przestrzenny.

Przy pomocy tzw. Protokołu madryckiego[9] istnieje możliwość rejestracji w wielu państwach za pomocą jednej aplikacji, podobnie jak jest to w przypadku patentów. To o tyle korzystne rozwiązanie, że oprócz Birmy wszystkie państwa Azji Południowo-Wschodniej są obecnie jego stronami.

Tajemnica przedsiębiorstwa

Tajemnica przedsiębiorstwa (tzw. know-how) w prawie polskim chroniona jest przede wszystkim na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, głównie w art. 11:  „Czynem nieuczciwej konkurencji jest ujawnienie, wykorzystanie lub pozyskanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa”.

W kontekście innowacji w smart cities należy uważnie zastanowić się, które rozwiązania warto opatentować, a które zachować w ramach tajemnicy przedsiębiorstwa. Drugie rozwiązanie może opłacać się o tyle, że w przypadku zdecydowania się na patent, całość informacji dotyczących wynalazku zostanie upubliczniona i w przyszłości konkurencja będzie mogła je wykorzystać. Jeśli przedsiębiorca postanowi chronić innowacyjne rozwiązania poprzez know-how, powinien podpisać ze wszystkimi osobami (w tym swoimi pracownikami) umowy o poufności (non-disclosure agreement, NDA).

Warto mieć na uwadze, że przedmiot tajemnicy przedsiębiorstwa nie powinien móc być zdolny do odtworzenia w wyniku inżynierii wstecznej, gdyż wówczas będzie zbyt prosty do odgadnięcia i w następstwie do odtworzenia.

Prawo autorskie

Ochrona zapewniona przez prawo autorskie w Polsce przedstawia się o tyle korzystnie, że utwór (a zatem przedmiot tego prawa) chroniony jest od momentu jego ustalenia i nie wymaga się żadnej wcześniejszej rejestracji. Istnieją jednakże porządki prawne, w których prawa autorskie (ang. copyright) mogą być zarejestrowane w celu ich skuteczniejszej ochrony i są to np. Stany Zjednoczone, Wietnam, Indonezja czy Tajlandia.

Prawo autorskie jest o tyle istotne, że tylko twórca ma wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Za utwór uważa się wiele różnorodnych przedmiotów, od utworów literackich, muzycznych, czy architektonicznych do elementów odzieży czy postaci fikcyjnych, tak długo jak są one przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Jak utwory literackie na gruncie polskiego prawa autorskiego chronione są również, tak istotne w kontekście inteligentnych miast, programy komputerowe.

Ochroną prawnoautorską może być objęty jednak wyłącznie sposób wyrażenia, a nie odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne (art. 1 ust. 21 PrAut.). W praktyce oznacza to, że ochroną będzie objęty konkretny program komputerowy, jego kod, nie zaś kryjąca się za nim innowacja. Zatem ktoś może odtworzyć rozwiązanie będące utworem w danym smart city, jeśli tylko użyje własnego kodu, gdyż nie będzie stanowiło to naruszenia praw autorskich.[10]

Charakterystyczną cechą dla programów komputerowych w kontekście praw autorskich jest to, że z mocy prawa w braku innych postanowień na podstawie art. 74 ust. 3 PrAut. autorskie prawa majątkowe przysługują pracodawcy, jeśli program komputerowy został stworzony w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przez pracownika.

Dobra osobiste twórców

Jak stanowi art. 23 kodeksu cywilnego, dobra osobiste człowieka, jakimi są m.in. twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach, przedstawionych powyżej. Ten reżim ochrony często jest niesłusznie pomijany. Kult osoby zmarłej może być dobrem osobistym żyjących. Ochrony niektórych praw można dochodzić nawet po śmierci architekta.

Zalety i wady inteligentnych miast

Niewątpliwie lista zalet wynikająca z istnienia smart cities jest nieskończona, jedynie tytułem przykładu warto wskazać najważniejsze, tj.: mobilność, wzrost gospodarczy, pozytywny wpływ na klimat i środowisko naturalne, na zagospodarowanie przestrzenne czy też wzrost poczucia bezpieczeństwa wśród ich mieszkańców.

Jednakże w dobie wzmożonego wzrostu innowacyjności przedsiębiorcy powinni zatroszczyć się zawczasu o ochronę swoich twórczych rozwiązań. Niemal każdy wytwór ludzkiego intelektu może być prawnie chroniony, a co za tym idzie w kontekście inteligentnych miast – przynieść w przyszłości większe korzyści, aniżeli można się z początku spodziewać. I nie chodzi jedynie o korzyści finansowe – ochrona praw własności intelektualnej może przekładać się bowiem także na pozytywny wizerunek i renomę firmy, zwiększać jej konkurencyjność na rynku, a także zainteresowanie potencjalnych inwestorów i instytucji finansowych.[11]


[1] IP & SMART CITIES – SHAPING THE FUTURE OF URBAN DEVELOPMENT, Latin America IPR SME Helpdesk, European Comission 2019, s. 1.
[2] Smart city – idea inteligentnego miasta [w:] Raport PARP pt. Monitoring trendów w innowacyjności 2022, s. 41.
[3] IP PROTECTION IN SOUTH-EAST ASIA FOT THE SMART CITIES INDUSTRY, South-East Asia IPR SME Helpdesk, European Comission, 2020, s. 2.
[4] Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 324 z późn. zm.).
[5] Układ O WSPÓŁPRACY PATENTOWEJ sporządzony w Waszyngtonie dnia 19 czerwca 1970 r., poprawiony dnia 2 października 1979 r. i zmieniony dnia 3 lutego 1984 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 70, poz. 303 z późn. zm.).
[6] Ibidem, s. 2-3.
[7] IP & SMART CITIES…, s. 2.
[8] Akt genewski Porozumienia haskiego w sprawie międzynarodowej rejestracji wzorów przemysłowych, przyjęty w Genewie dnia 2 lipca 1999 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 198, poz. 1522).
[9] Protokół do Porozumienia madryckiego o międzynarodowej rejestracji znaków, sporządzony w Madrycie dnia 27 czerwca 1989 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 13, poz. 129 z późn. zm.).
[10] IP PROTECTION…, s. 2-5.
[11] IP & SMART CITIES…, s. 2.
Photo by Samuele Errico Piccarini on Unsplash
Udostępnij