Pamiętacie koronkowe stringi z Koniakowa? Nie? Przypomnijmy o co chodziło.

W Koniakowie, w Beskidzie Śląskim, istnieje długa tradycja wyrabiania szydełkiem słynnych koronek, tzw. heklowanie. Zwyczaj heklowania sięga tam ponad 140 lat wstecz i jest przekazywany z pokolenia na pokolenie. Koronki wyrabiane są szydełkiem przez koronczarki, inaczej heklowaczki. Na początku lat dwutysięcznych Koniaków stał się sławny na całą Polskę, a nawet poza nią, nie tyle za sprawą samego koronczarstwa, ale z powodu … stringów wyrabianych z tradycyjnej koronki.

Młode heklowaczki, zamiast serwetek i obrusów, z koronki zaczęły produkować stringi, co spotkało się z dezaprobatą części lokalnego środowiska twórców ludowych, a jednocześnie rozsławiło Koniaków, bez mała – na cały świat. Minęło całkiem sporo lat i dzisiaj bieliznę z koniakowskiej koronki można kupić przez Internet. Jest dosyć droga. Nic dziwnego, bo koronka z Koniakowa w międzyczasie weszła na salony i na wybiegi. Na te dosłowne i na te … prawne. W 2017 r. tradycja wyrabiania koronek koniakowskich została wpisana na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. W październiku 2022 r. koronka koniakowska została zaś zarejestrowana jako pierwsze w Polsce przemysłowe oznaczenie geograficzne dla koronek wyprodukowanych techniką ręcznego szydełkowania z nici przez mieszkańców Koniakowa, Jaworzynki i Istebnej, które razem tworzą tzw. Trójwieś, leżącą w Beskidzie Śląskim na południu Polski. Ten rodzaj koronki, nie powstaje w żadnym innym regionie Polski, ani świata.

folklor, a niefolkowy biznes i popkultura

Bielizna z koronki koniakowskiej sprzedawana przez przedsiębiorców przez Internet to przykład wykorzystania przez współczesną komercję, folkloru i sztuki ludowej. Przykładów nawiązywania do folkloru czy kultury etnicznej np. w modzie czy marketingu, jest więcej. Folklor i sztuka ludowa wychodzą spod strzech i są przetwarzane przez popkulturę lub stają się modnym trendem w masowym marketingu, czy w obszarach dotąd niekojarzonych z folklorem. Jako przykład można wymienić ogromną popularność motywów łowickich, wykorzystywanych np. na odzieży, przedmiotach dekoracji wnętrz, galanterii, czy artykułach papierniczych. Pamiętamy też swoisty hymn turnieju- mistrzostw Europy w piłce nożnej, Euro 2012 , tj. piosenkę “Koko koko Euro spoko” zespołu Jarzębina. Grupa Jarzębina to tradycyjna, wielopokoleniowa żeńska grupa śpiewacza ze wsi Kocudza na Lubelszczyźnie.

Niektóre z podobnych nawiązań etnicznych okazują się wizerunkowo nietrafione dla marki, która decyduje się je stosować. Dom mody Ralph Lauren w 2022 r. spotkał się z krytyką ze strony przedstawicielek państwa meksykańskiego (p. prezydentowej i p. minister kultury), które oskarżyły markę m.in. o nieuczciwe przywłaszczenie kulturowe, po tym jak ta wprowadziła na rynek swetry z wzorem przypominającym rdzenne meksykańskie wzory tkanin. Dom mody przeprosił i wycofał swetry z rynku.

folklor, a przepisy prawa

Czy zjawisko nawiązań kulturowych znajduje się w kręgu zainteresowania prawa własności intelektualnej? Czy folklor podlega ochronie prawnej? Na ile – z prawnego punktu widzenia – można nawiązywać do sztuki ludowej w marketingu innych produktów? Słowem, czy przywłaszczenie kulturowe jest legalne?

Odpowiedź na te pytania zależy od granic przetworzenia tradycyjnego motywu, od intencji towarzyszącej takiemu działaniu i wreszcie od tego, czy dany wytwór kultury folklorystycznej – dzieło sztuki ludowej – może być chroniony prawami wyłącznymi własności intelektualnej.

ochrona folkloru w prawie autorskim[i]

W praktyce prawa autorskiego zwykło się przyjmować, że anonimowe dzieła folklorystyczne zasadniczo nie stanowią utworów prawnie chronionych i jako takie znajdują się w domenie publicznej (tak Sąd Najwyższy w niżej wspomnianym orzeczeniu w sprawie dot. Wawel S. A., o sygn. akt III CSK 30/11). Co za tym idzie, można je zarówno swobodnie wykorzystywać, jak i adaptować na potrzeby tworzenia na ich podstawie nowych dzieł. Ów brak ochrony prawno-autorskiej anonimowych dzieł ludowych, zwłaszcza dawnych, wynika z braku możliwości ustalenia osoby ich twórcy. Autorstwo konkretnej osoby jest zaś niezbędnym warunkiem przyznania ochrony przez prawo autorskie.

Jednak nie będzie to dotyczyć tych utworów sztuki ludowej, których autor jest znany i można go zidentyfikować. Takie dzieła nie są częścią domeny publicznej i na zasadach ogólnych będą utworami chronionymi prawem autorskim. Będzie to więc dotyczyć twórczości wielu współczesnych twórców ludowych, zwłaszcza tych aktywnych, udzielających się w środowisku, czy komercjalizujących swoje dzieła.

W 2012 r. doszło do zwarcia ugody pomiędzy twórczynią sztuki łowickiej, a firmą Mennica Polska S. A., w następstwie pozwu o naruszenie praw autorskich, który artystka wytoczyła ww. spółce. Mennica Polska, z okazji polskiej prezydencji w Radzie UE wydała okolicznościowy medal wykorzystujący motyw wycinanki łowickiej. Twórczyni łowicka dostrzegła na medalu wycinanki własnego – jak podniosła – autorstwa.

Nie była to jedyna sprawa sądowa z zakresu praw autorskich dotycząca komercyjnego wykorzystania motywów łowickich, których autorstwo zgłosiła konkretna twórczyni ludowa. W 2011 r. o Sąd Najwyższy otarła się sprawa z powództwa Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie (organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi ludowych twórców) przeciwko producentowi słodyczy, Wawel S. A. W 2007 r. Wawel ozdobił edycję znanych czekoladek motywami wielokolorowych kwiatów i innych roślin, motywami zwierzęcym i geometrycznymi, które zamówił wcześniej u wybranego artysty. Jednak inna twórczymi łowicka zgłosiła zastrzeżenia do autorstwa motywów, co zapoczątkowało sprawę między producentem słodyczy, a Stowarzyszeniem Twórców Ludowych.[ii]

niematerialne dziedzictwo kulturowe UNESCO

Z punktu widzenia ochrony wybranych przejawów folkloru jako elementu kultury warto wspomnieć o Konwencjach UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury). Przejawy twórczości ludowej chronione są przez konwencję UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z dnia 17 października 2003 r. (Konwencja)[iii].

W rozumieniu Konwencji niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza:

„praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego;

to niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności.”[iv]

Przejawami niematerialnego dziedzictwa kulturowego może być takie dzieło sztuki ludowej jak:

a) tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;

b) sztuki widowiskowe;

c) zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne;

d) wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata;

e) umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.[v]

Ochrona przyznana przez Konwencję obejmuje działania mające na celu zapewnienie przetrwania dziedzictwa, w tym jego identyfikację, dokumentację, badanie, zachowanie, zabezpieczenie, promowanie, wzmacnianie i przekazywanie, w szczególności poprzez edukację formalną i nieformalną, jak również rewitalizację różnych aspektów tego dorobku.

Postanowienia Konwencji są więc wiążące dla państw sygnatariuszy, które są zobowiązane podejmować niezbędne środki w celu zapewnienia ochrony historycznej działalności twórczej znajdującej się na jego terytorium.

niematerialne dziedzictwo UNESCO w Polsce

Na liście kulturowego dziedzictwa niematerialnego chronionego w Polsce znajduje się aktualnie 5 elementów:

·         szopkarstwo krakowskie,

·         kultura bartnicza,

·         tradycja dywanów kwietnych na procesje Bożego Ciała,

·         sokolnictwo

·         flisactwo.

Dłuższa zaś jest tzw. krajowa lista elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego, tworzona w Polsce od 2014 r. Lista krajowa stanowi wykaz przejawów żywego dziedzictwa niematerialnego z terytorium Polski, a prowadzi ją Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Lista krajowa ma charakter wyłącznie informacyjny.[vi] Na liście krajowej, oprócz ww. 5 przejawów dziedzictwa chronionego listą ogólnoświatową, znajdują się m.in. wspomniane wyżej tradycje wytwarzania koronki z Koniakowa, język esperanto jako nośnik kultury esperanckiej, polskie tańce narodowe, czy wyścig kumoterek.

charakter ochrony na podstawie Konwencji

Charakter ochrony wynikającej z konwencji UNESCO jest instytucjonalny i zobowiązuje państwo do wdrożenia środków mających na celu zachowanie kulturowej spuścizny dla kolejnych pokoleń. Dla samych zainteresowanych, np. organizacji twórców ludowych, podmiotów praktykujących czy kultywujących daną tradycję, czy wytwarzających wyroby wg zwyczaju wpisanego na listę, wpis ma niewątpliwie ma charakter prestiżowy, czy nawet marketingowy. Dość przytoczyć przykład francuskiej bagietki, która na listę UNESCO została wpisana w 2022 r. Dostępny w każdej boulangerie i spożywany codziennie przez Francuzów wyrób piekarniczy nie mógł doczekać się większej promocji. Każdy francuski piekarz wytwarzający bagietkę wg tradycyjnego przepisu może chwalić się, że jego wyrób stanowi niematerialne dziedzictwo kulturowe ludzkości.

Ochrona na podstawie Konwencji nie przyznaje natomiast wnioskodawcom czy wykonawcom danej tradycji, praw wyłącznych, czyli takich, które pozwalałyby zakazać innym podmiotom rynku czy użytkownikom kultury wykorzystywania czy rozpowszechniania takiej samej tradycji. Wydaje się, że takie rozwiązanie byłoby sprzeczne z ideą przyświecającą postanowieniem Konwencji, której głównym celem jest zapewnienie przetrwania niematerialnego dziedzictwa kultury, zaś państwa sygnatariusze zobowiązane są m.in. do promowania i edukowania w zakresie jej przejawów. Samo określenie „dziedzictwo” używane w kontekście konwencji międzynarodowej implikuje wspólne prawa społeczności międzynarodowej. Konwencja nie przyznaje więc możliwości uzyskania przez żaden podmiot monopolu na komercjalizowanie określonej tradycji lub artefaktu.

ochrona folkloru w prawie własności przemysłowej (p.w.p)[vii]

Czy zatem możliwa jest ochrona prawna folkloru przyznająca prawa wyłączne określonym podmiotom? Czy dzieła twórców ludowych mogą być silniej chronione? Też do celów komercyjnych?

Owszem.

oznaczenia geograficzne

Tradycyjny wytwór sztuki ludowej może potencjalnie być chroniony jako oznaczenie geograficzne.

Zgodnie z art. 174 ust. 1 prawa własności przemysłowej (p.w.p.), oznaczeniami geograficznymi są oznaczenia słowne odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju (teren), które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisywane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu tego towaru.

Oznaczeniami geograficznymi są:

• nazwy regionalne jako oznaczenia służące do wyróżniania towarów, które:

• pochodzą z określonego terenu oraz

• posiadają szczególne właściwości, które wyłącznie lub w przeważającej mierze zawdzięczają oddziaływaniu środowiska geograficznego obejmującego łącznie czynniki naturalne oraz ludzkie – których wytworzenie lub przetworzenie następuje na tym terenie;

• oznaczenia pochodzenia jako oznaczenia służące do wyróżniania towarów:

·      pochodzących z określonego terenu oraz

·      posiadających pewne szczególne właściwości albo inne cechy szczególne przypisywane pochodzeniu geograficznemu, czyli terenowi, gdzie zostały one wytworzone lub przetworzone.

Na oznaczenie geograficzne może być udzielone przez Urząd Patentowy prawo z rejestracji. Przyznana ochrona oznaczenia geograficznego jest bezterminowa. Uprawnieni do oznaczania towarów zarejestrowanym oznaczeniem geograficznym mogą wskazać, że oznaczenie to zostało zarejestrowane, poprzez umieszczenie na towarze określenia: “zarejestrowane oznaczenie geograficzne” albo litery “G” wpisanej w okrąg w sąsiedztwie tego oznaczenia.

ochrona oznaczenia geograficznego

Oznaczenie geograficzne, na które udzielono prawa z rejestracji, nie może być używane na obszarze Polski przez osoby, których towary nie spełniają warunków będących podstawą udzielenia prawa z rejestracji, nawet z dodatkami wskazującymi na rodzaj wyrobu, jak: “naśladownictwo”, “rodzaj”, “sposób”. Zakaz, ten dotyczy oznaczenia geograficznego w jego oryginalnym brzmieniu, w tłumaczeniach oraz w innych formach pochodnych.

 przykłady „folkowych” oznaczeń geograficznych

W odniesieniu do wspomnianej koronki koniakowskiej, w października 2022 r. zostało udzielone przez Urząd Patentowy prawo z rejestracji oznaczenia geograficznego o nazwie „koronka koniakowska” dla towarów w postaci wyrobów z koronki. Podmiotem uprawnionym z prawa z rejestracji oznaczenia jest Fundacja Koronki Koniakowskie z Koniakowa. W rejestrze oznaczeń geograficznych możemy przeczytać m.in., że granice terenu do oznaczenia geograficznego obejmują powiat cieszyński, oraz że “koronka koniakowska to oznaczenie słowne wyrobów (towarów) w postaci koronek wyprodukowanych techniką ręcznego szydełkowania z nici przez mieszkańców Koniakowa, Jaworzynki i Istebnej, które razem tworzą tzw. Trójwieś (…). Ten rodzaj koronki, nie powstaje w żadnym innym regionie Polski, ani świata. Z koronek koniakowskich najbardziej znane są serwety koniakowskie, które składają się z różnych motywów, najczęściej kwiatowych (…)”.[viii]

Oprócz koronek koniakowskich, do polskich przemysłowych oznaczeń geograficznych zarejestrowanych w Urzędzie Patentowym należą także m.in. ceramika bolesławicka, haft kaszubski, czy szkło krośnieńskie.

wzory przemysłowe 

Wytwory wykorzystujące motywy sztuki ludowej, w szczególności takie jak odzież, tekstylia, w tym np. obrusy o charakterystycznej ornamentacji, przedmioty użytkowe, meble, w danym przypadku będą mogły być też chronione jako wzory przemysłowe, czyli “nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację”. Każdy przedmiot wytworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy, z wyłączeniem programów komputerowych. Wzorem przemysłowym chroniony jest zewnętrzny wygląd wytworu. Wytwór chroniony wzorem może być dwuwymiarowy lub przestrzenny.

kiedy nawiązanie folklorystyczne staje się przywłaszczeniem kulturowym?

Nawet jeśli dzieło folklorystyczne nie jest chronione prawem wyłącznym własności intelektualnej, tj. prawem autorskim lub prawem własności przemysłowej, w związku z czym znajduje się w domenie publicznej, może istnieć granica wyznaczona przez dobre obyczaje, której przekroczenie określa się niekiedy mianem przywłaszczenia kulturowego. Czym ono jest? Samo słowo „przywłaszczenie” ma oczywiście znaczenie pejoratywne, także dlatego, że w języku prawnym jest to pojęcie prawa karnego, które definiuje przestępstwo przywłaszczenia[ix], jak również stanowi znamię przestępstwa kradzieży[x]. W tym znaczeniu oznacza to bezprawne włączenie cudzej rzeczy do swojego majątku, traktowanie jej jak swojej własności.

kradzież kultury

Oczywiście, nie każde nawiązanie kulturowe wykorzystywane we własnej twórczości będzie przywłaszczeniem, tak jak nie każde korzystanie z cudzej rzeczy jest kradzieżą, czy nie każde korzystanie z cudzego utworu stanowi naruszenie prawa autorskiego. Musi, po pierwsze, być nacechowane bezprawnością przejawiającą się w braku uzyskaniu pozwolenia w sytuacji, gdy takiego pozwolenia możemy zasadnie oczekiwać. Poza tym, tak jak w przypadku kradzieży, następuje zabranie czegoś, co wcześniej stanowiło element cudzego majątku. Tak w przypadku przywłaszczenia kulturowego – będzie to wykorzystanie rozpoznanego, charakterystycznego elementu innej kultury przez osobę, które do kręgu tej historii kulturowej nie należy, a posługuje się danym motywem kulturowym jak własnym.

Czy z takim właśnie działaniem mieliśmy do czynienia w przypadku marki Ralph Lauren i jej swetrów z etnicznym motywem meksykańskim? Przedstawicielki państwa meksykańskiego uznały, że tak, zaś sam dom mody posypał głowę popiołem. Biorąc pod uwagę, że Ralph Lauren jest tzw. marką premium, na której ubrania mogą pozwolić sobie nieliczni, a tradycyjna twórczość rdzennej ludności Meksyku prawdopodobnie własnymi siłami nie trafiłaby na światowe szczyty sprzedaży tekstyliów, sytuację, w której marka bez pytania wypuściła na rynek wzory etniczne, można uznać za etycznie wątpliwe.

czyny nieuczciwej konkurencji

Niezależnie od ewentualnej ochrony na podstawie prawa autorskiego, podkreślającej twórczy charakter poszczególnych utworów, lub p.w.p., twórczość ludowa czy etniczna może być w określonych przypadkach chroniona na podstawie ustawy z dnia o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (uznk)[xi]. Jeśli działanie marketingowe przedsiębiorcy sięgającego do kultury ludowej jest w danym przypadku sprzeczne z dobrymi obyczajami, stanowiąc np. opisany wyżej przejaw przywłaszczenia kulturowego, organizacje powołane do ochrony i upowszechniania danego przejawu kultury tradycyjnej, jeśli same prowadzą działalność gospodarczą, mogą zarzucić marce czyn nieuczciwej konkurencji w postaci sprzecznego z przywłaszczenia kulturowego lub wprowadzania w błąd. Na gruncie art. 3 ust. 1 uznk czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Szczegółowym czynem nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy jest zaś np. reklama sprzeczna z przepisami prawa, dobrymi obyczajami lub uchybiająca godności człowieka, także reklama wprowadzająca klienta w błąd i mogąca przez to wpłynąć na jego decyzję co do nabycia towaru lub usługi. Ważnej jest postrzeganie kultury z której pochodzi inspiracja.

przyszłość, przeszłość i teraźniejszość

Zmienia się postrzeganie ludowych motywów, podejście do ich adaptacji. Powszechność sięgania po tradycyjne motywy została zauważona w Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO), co doprowadziło do powstania Międzyrządowego Komitetu WIPO ds. Własności Intelektualnej i Zasobów Genetycznych, Tradycyjnej Wiedzy i Folkloru. Niewykluczone, że efektem prac tego komitetu będzie stworzenia tekstu międzynarodowego dokumentu prawnego zapewniającego skuteczną ochronę tradycyjnej wiedzy, tradycyjnych form wyrazu kulturowego i zasobów genetycznych. Być może powstanie szczególne prawo sui generis, służące do ochrony wiedzy tradycyjnej, które przyznawać będzie bezterminową ochronę praw zbiorowych. Na razie wypracowanie dokumentu satysfakcjonującego wszystkie zainteresowane strony jest trudne, a po części sprzeciwiają się temu ci, którzy na braku ochrony korzystają – duże korporacje (amerykańskie czy europejskie), celebryci, projektanci mody.

Czerpanie z dawnych tradycji czy kultury nie jest zjawiskiem nowym. Przykładem może być powstawianie na przestrzeni lat muzyki inspirowanej obcymi brzmieniami. Powszechne jest korzystanie z symboli, czy wzorów takich jak np. tatuaże maoryskie czy rdzenne fryzury (dredy, warkoczyki). Z jednej strony może to być przejawem  „fluktuacji międzykulturowej” a z drugiej docenieniem odmienności.[xii]

Nie zawsze stanowi to przywłaszczenia, ale na pewno zawsze powinno skłonić do refleksji i sprawdzenia chociażby, czy dane dobro nie zostało objęte prawem wyłącznym, czy możesz oznaczyć osobę twórcy. Pamiętaj, że utwór sztuki ludowej może być chroniony, z chwilą stworzenia, na takich samych zasadach jak inne utwory, może mieć konkretnego twórcę. Ochroną prawną objęty jest sposób wyrażenia autora, dzieło o indywidualnym charakterze. Jeśli zainteresował Cię temat rejestracji oznaczeń geograficznych, czy tego jak uzyskać ochronę Nazwy Pochodzenia, Oznaczenia Geograficznego czy Gwarantowanej Tradycyjnej Specjalności, zajrzyj do naszej zakładki z opisem procedury rejestracji takich oznaczeń albo do zakładki z opisem prawa autorskiego. Zapraszamy.

[i] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2509).

[ii] Na podstawie uzasadnienia wyroku SN z 17. 11. 2011 r. o sygnaturze akt III CSK 30/11

[iii] Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r. (Dz. U. z 2011 r. Nr 172, poz. 1018).

[iv]  art. 2 ust. 1 Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z dnia 17 października 2003 r.

[v] art. 2 ust. 2 konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z dnia 17 października 2003 r.

[vi] https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-niematerialne/listy-dziedzictwa-niematerialnego/krajowa-lista/Strona UNESCO, wejście 12. 02. 2023 r.

[vii] [vii] Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 324 z późn. zm.)

[viii]  Z rejestru oznaczeń geograficznych, nr prawa ochronnego G.0006, Platforma Usług Elektronicznych Urzędu Patentowego,

[ix] art.  284 §  1 k.k.: „kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe, (…)”

[x] art. 278 §  1: „kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą,(…)”

[xi] Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1233).

[xii] K. Grzybczyk, Wprowadzenie [w:] Skradziona kultura. Jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa 2021 [dostęp 12.02.2023]