Lubisz fotografować architekturę? Chcesz wydać album na temat urbanistyki lub skomercjalizować widoki ulubionego miasta na pocztówkach? A może planujesz wykorzystanie zdjęcia ciekawego budynku w marketingu swoich produktów? W każdym z tych przypadków być może zastanawiałeś się nad tym, czy możesz swobodnie wykorzystać utrwalony obraz charakterystycznego obiektu, czy też musisz kogoś pytać o zgodę.

na czym polega prawo panoramy?

Polskie prawo autorskie reguluje tzw. prawo panoramy (lub inaczej „wolność panoramy”). Jest to jedna z form dozwolonego użytku chronionych utworów, czyli sytuacja, w której wolno korzystać z utworów objętych prawami autorskimi bez konieczność uzyskiwania zgody twórcy.

ochrona prawno-autorska architektury i urbanistyki

Na początek warto przypomnieć, że zgodnie z art. 1 ust. 2 Prawa autorskiego[1] chronionym utworem może być także, oprócz innych typów utworów, dzieło architektoniczne, architektoniczno – urbanistyczne lub urbanistyczne. Oznacza, to, że obiekty architektury, np. budynki i ich fasady, fontanny, pomniki, rzeźby, mozaiki, witraże, mosty i inne rozwiązania urbanistyczne, o ile spełniają ogólne warunki utworu, tj. posiadają wystarczający stopień indywidualności, są chronione prawem autorskim.

prawo panoramy jako dozwolony użytek

Zgodnie z prawem panoramy – na podstawie art. 33 pkt. 1) Prawa autorskiego – wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku.

Celem dozwolonego użytku w postaci wolności panoramy jest umożliwienie wszystkim osobom dokumentowania otaczającej przestrzeni i korzystania z takiej dokumentacji. Na przykład można przeprowadzić warsztaty filmowe, których uczestnicy, kręcąc film w przestrzeni miejskiej, będą mogli swobodnie filmować otoczenie rejestrując obiekty widoczne na ulicach, placach ogólnie dostępnych parkach. Bez potrzeby uzyskiwania zgody architekta. Nawet wtedy gdy film będzie później wyświetlany szerszej publiczności.[2]

co w praktyce wynika z tej formy dozwolonego użytku?

  • Dozwolone formy korzystania z utworu w ramach prawa panoramy są liczne, ale nie mogą obejmować tego samego użytku, do którego służy obiekt, który utrwalamy. Oznacza to, że prawem panoramy objęta jest możliwość np. sfotografowania obiektu architektonicznego i rozpowszechniania go na tejże fotografii, ale nie jest nim objęta możliwość wybudowania takiego samego budynku.
  • Po drugie, prawo panoramy dotyczy tylko utworów wystawionych w przestrzeni na stałe. Tym samym nie będą nim objęte obiekty będące częścią ładu przestrzennego, ale jedynie przejściowo lub mające charakter tymczasowy, np. czasowe wystawy miejskie, przenośne instalacje artystyczne.
  • Po trzecie, wolność panoramy obejmuje utwory wystawione w miejscach ogólnie dostępnych. Owa przestrzeń może być prywatna, jeśli chodzi o tytuł własności; nie ma wymogu by było to miejsce użyteczności publicznej. Jednak warunkiem jest, by była ogólnie dostępna, a nie zamknięta. Np. może być to ogród należący do prywatnego właściciela, lecz otwarty dla każdego.
  • Co do umiejscowienia utworów, z których można korzystać w ramach tej formy dozwolonego użytku, dotyczy to obiektów wystawionych na lub przy (ogólnie dostępnych) drogach, ulicach, placach lub ogrodach. Co przy tym istotne, zgodnie z poglądami przedstawicieli doktryny prawa autorskiego, utwory objęte prawem panoramy powinny znajdować się na otwartej, wolnej przestrzeni[3]. Tym samym nie będą objęte prawem panoramy np. „dzieła wystawione w halach dworcowych[4], wnętrza kościołów czy sal teatralnych lub kinowych (niezależnie od tego, czy to są obiekty prywatne, czy publiczne i niezależnie od tego, że są to miejsca ogólnie dostępne)[5].

Idąc za ww. przykładami, również nie będą objęte prawem panoramy wnętrza kamienic, pałaców, muzeów, ogrodów zimowych.

Prawo panoramy nie obejmie też budynków niewidocznych z tego powodu, że są np. schowane za wysokim murem (np. areszty), albo utworów, które nie są ogólnie dostępne – np. rzeźby znajdujące się (…) na dziedzińcu budynku, do których wstęp wymaga specjalnego upoważnienia lub opłaty[6].

prawo panoramy, a domena publiczna

Mimo że utwory wystawione we wnętrzach np. kościołów, kamienic (np. ozdobna balustrada klatki schodowej czy szybu windowego, charakterystyczna posadzka), czy różnego rodzaju hal nie będą objęte dozwolonym użytkiem, należy pamiętać, że autorskie prawa majątkowe wygasają co do zasady po 70 latach od śmierci twórcy utworu. Utwór wchodzi wówczas do domeny publicznej i każdy może z niego korzystać, do celów komercyjnych lub niekomercyjnych.

Zatem, nawet jeśli interesujący nas obiekt nie będzie objęty prawem panoramy, ponieważ nie spełnia warunków art. 33 pkt. a) Prawa autorskiego, w sytuacji gdy mamy do czynienia z obiektem historycznym, którego projektant zmarł dawniej niż 70 lat wstecz, utwór będzie znajdował się w domenie publicznej z powodu wygaśnięcia majątkowych praw autorskich. Tym samym, co do zasady będzie można go utrwalić i korzystać z takiego utrwalania.

prawo panoramy, a prywatność

Niezależnie jednak od prawa panoramy, które dotyczy korzystania z utworów chronionych prawem autorskim, należy pamiętać, że rozpowszechnianie utrwaleń obiektów umiejscowionych w otaczającej nas przestrzeni może potencjalnie naruszać inne prawa.

Przykładowo, w sytuacji gdy sfotografujemy nieruchomość, na której umieszczona będzie tabliczka z nazwiskiem mieszkańców i adresem, rozpowszechnianie takiej fotografii może naruszać prawo do prywatności (czili dobra osobiste) czy dane osobowe.

prawo panoramy, a własność rzeczy

Ponadto, nawet jeśli obiekt architektoniczny nie będzie spełniał cech utworu, albo prawa autorskie do niego wygasły, to (abstrahując od prawa autorskiego) każda nieruchomość ma swojego właściciela. Prawo własności jest prawem bezwzględnym, tzn. co do zasady wyłącznie właściciel rzeczy decyduje o sposobie korzystania z niej.

W sprawie rozpoznawanej przez sąd apelacyjny w Warszawie o sygn. akt I ACa 324/20, sądy pierwszej i drugiej instancji uznały, że opublikowanie w albumie bez zgody właściciela, fotografii samochodu (bardzo charakterystycznego) mimo, że nie naruszało prawa autorskiego, prawa do wizerunku właściciela ani jego danych osobowych, to wkroczyło w prawo własności.  Zdaniem sądów, w takiej sytuacji właścicielowi rzeczy sfotografowanej i rozpowszechnianej na fotografii bez jego zgody może potencjalnie przysługiwać roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Zgodnie z art. 405 Kodeksu cywilnego[7], kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Strona dochodząca takiego roszczenia będzie musiała wykazać fakt uzyskania konkretnej korzyści majątkowej przez osobę korzystającą bezpodstawnie z cudzej własności, jak i wartość tej korzyści.

czy własność obala dozwolony użytek?

Wydaje się, że pomimo tego iż wspomniane wyżej sprawa sądowa dotyczyła rozpowszechniania utrwalenia rzeczy ruchomej, analogiczne rozumowanie może być zastosowane do nieruchomości. Jednocześnie w naszej ocenie nie można uznać, że uprawnienia właściciela rzeczy wynikające z prawa własności uchylają uprawnienia użytkownika utworu wynikające z prawa panoramy.

W przypadku fotografowania zewnętrznych, ogólnie dostępnych i widocznych elementów nieruchomości, na rozpowszechnianie fotografii pozwala prawo panoramy lub fakt znajdowania się utworu w domenie publicznej. Ponieważ jednak prawo panoramy nie pozwala na rozpowszechnianie wnętrz nieruchomości lub elementów, które nie są ogólnie dostępne czy widoczne, w niektórych sytuacjach utrwalenie charakterystycznego lub rozpoznawalnego elementu lub wnętrza budynku, zwłaszcza gdy wejście do niego nastąpiło bez zgody właściciela (o ile nieruchomość nie jest publicznie dostępna), może naruszać prawo własności.

street art, a prawo panoramy

Murale namalowane na budynkach będą naszym zdaniem także objęte prawem panoramy, mimo głosów poddających w wątpliwość możliwość zakwalifikowania ich jako utworów wystawionych w przestrzeni na stałe. O możliwości wykorzystania dzieł street art.’u na podstawie prawa panoramy pisaliśmy tu.

zasady ogólne korzystania z dozwolonego użytku

Jak w przypadku każdej formy dozwolonego użytku, użytkownik dzieła musi spełnić ogólne warunki legalności korzystania z chronionych utworów na tej podstawie.

Zgodnie z art. 34 Prawa autorskiego, można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości.

Ponadto, dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Pisaliśmy o możliwych naruszeniach praw twórców nawet po ich śmierci w kontekście naruszenia integralności dzieł, dóbr osobistych, praw zależnych.

tytułem podsumowania

Jak podkreśla K.Błeszyńska[8] wolność panoramy ma bardzo istotne znaczenie. Przestrzeń publiczna jest dobrem wspólnym i z tego powodu każdy powinien mieć możliwość obejrzenia placów, ulic, parków bez względu na to, czy ma możliwość fizycznego dotarcia do tego konkretnego miejsca. Także w edukacji artystycznej i w kształtowaniu poczucia estetyki, fotografie takich obiektów, jak zdjęcia architektury czy rzeźby są niezbędne i potrzebne dla kształtowania tożsamości kulturowej w obrębie kultury. Dlatego w Polsce regulacja odnosząca się do prawa panoramy pojawiła już w okresie międzywojennym. Obowiązująca wówczas ustawa wymieniała utwory rysunkowe, malarskie, graficzne, rzeźbiarskie, architektoniczne i fotograficzne jako te objęte tą formą dozwolonego użytku, ale poza odmiennym zastosowaniem rozpowszechnianego utworu, trzeba było zastosować także inny rozmiar. Różnica w rozmiarze miała być znacząca, a rozpowszechniana kopia nie mogła być użyta w tym samym celu co utwór pierwotny. Przy czym obowiązująca wówczas regulacja umożliwiała jedynie kopiowanie fasady budowli, natomiast  wnętrza  świątyń i gmachów publicznych oraz utwory się tam znajdujące można było swobodnie rozpowszechniać.[9]

Istotne jest, że prawo panoramy bywa uregulowane w różny sposób w obcych systemach prawnych, np. w USA tego rodzaju korzystanie z przestrzeni publicznej ogranicza się wyłącznie do budynków, nie obejmując swym zakresem pomników ani rzeźb. [10] We Francji wykorzystanie dzieł znajdujących się na jej terytorium w otwartej przestrzeni i objętych ochroną prawnoautorską wymaga każdorazowej zgody podmiotów uprawnionych. Ciekawostką jest, iż ochronie prawnoautorskiej podlega oświetlenie wieży Eiffla i z tego powodu wieża może być swobodnie fotografowana w świetle dziennym natomiast na wykorzystanie zdjęć oświetlonego obiektu w nocy należy uzyskać zgodę Société d’Exploitation de la Tour Eiffel.

Warto podkreślić, że przy „prawie panoramy” nie ma znaczenia, czy mamy do czynienia z budynkiem współczesnym czy też nieruchomością zabytkową, do której prawa autorskie majątkowe już dawno wygasły albo też nigdy, z uwagi na czas wprowadzenia regulacji prawnoautorskich, nie powstały. Na podstawie tego przepisu możemy rozpowszechniać fotografie rzeźb wykonanych współcześnie a także tych zabytkowych. Zarządcy obiektów nie mają uprawnień do formułowania zakazów rozpowszechnia fotografii zabytkowych nieruchomości, a rozpowszechnianie to może służyć wszelkim celom, także zarobkowym[11]. Niekiedy jednak zakaz fotografowania pewnych obiektów podnoszony jest z uwagi na odnoszący się do nich znak towarowy – to jednak temat na inny wpis 😊.

Photo by Lāsma Artmane on Unsplash

[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2509).
[2] Przykład podany za J. Zasacką w: A. Sewerynik (red.), Prawo autorskie w instytucjach kultury, Warszawa 2023
[3] Tak E. Traple cytowana przez R. Markiewicza w R. Markiewicz (red.) „Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych” w „Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I”, Wolters Kluwer Polska 2021
[4] ibidem
[5] R. Markiewicz w R. Markiewicz (red.) „Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych” w „Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I”, Wolters Kluwer Polska 2021
[6] Tak r.pr. dr. Zbigniew Pinkalski z Traple Konarski Podrecki i Wspólnicy sp. j. w „Czym jest prawo panoramy?”, 31.07.2015 na www.legalnakultura.pl, wejście 14.05.2023
[7] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 z późn. zm.).
[8] K. Błeszyńska, Wykorzystywanie utworów z przestrzeni publicznej w społeczeństwie informacyjnym jako ograniczenie praw autorskich [w:] Prawo wobec kultury i sztuki, red. K. Chałubińska-Jentkiewicz, K. Kakareko, J. Sobczak, Warszawa 2018.
[9] J. Padlewska, Wolność panoramy w perspektywie porównawczej – Polska, Niemcy i Francja, ZNUJ. PPWI 2017, nr 2, s. 29-64.
[10] D. Jaroszewska-Choraś, E. Szatkowska, 3. „Prawo panoramy”. Możliwość utrwalania i rozpowszechniania ujęć z przestrzeni publicznej [w:] Prawo autorskie w praktyce. O prawach twórców i odbiorców utworów, red. E. Szatkowska, Warszawa 2022.
[11] D. Jaroszewska-Choraś, E. Szatkowska, 3. „Prawo panoramy”. Możliwość utrwalania i rozpowszechniania ujęć z przestrzeni publicznej [w:] Prawo autorskie w praktyce. O prawach twórców i odbiorców utworów, red. E. Szatkowska, Warszawa 2022.
Udostępnij