Pokazy mody od dawna stanowią nie tylko platformę prezentacji nowych trendów w modzie, ale również znaczące wydarzenia artystyczne. Ich rola ewoluowała wraz z upływem czasu, przechodząc od prostego prezentowania ubrań do pełnoprawnych spektakli artystycznych. Zastanawiasz się, w jaki sposób pokazy mody stały się formą artystycznego wykonania, ukazując wyjątkowe połączenie mody, wizualnej ekspresji i emocji? Zastanawiasz się nad tym, jaka jest relacja między pokazami mody, a prawem własności intelektualnej?
Spis treści
historia pokazów mody
Ideę stworzenia pokazów mody jako prezentacji projektów w ruchu przypisuje się Charlesowi Worthowi – XIX wiecznemu projektantowi mody damskiej – ojcu haute couture. Jego projekty nosiły koronowane głowy Europy, m.in. cesarzowa Sisi (Elżbieta Bawarska), jak i gwiazdy teatrów m.in. Sarah Bernhardt, czy Helena Modrzejewska[1]. W zamyśle Wortha, pokaz kończył pracę twórczą nad kolekcją, uznawaną przez niego za dzieło sztuki. Pierwsze pokazy były statyczne, twarze modelek posągowe, a w trakcie widowiska prezentowano nawet 150 kreacji. Pokazy, przechodząc od wydarzeń stricte praktycznych, których celem było prezentowanie nowych modeli arystokratom, z biegiem czasu przekształciły się w wydarzenia towarzyskie, w szczególności w ramach tygodni mody, oprawione w muzykę, taniec i sceny niczym z desek teatru.
Od około lat 90. XX w. pokazy mody są coraz bardziej oryginalne, skomplikowane i unikatowe. Obecnie pokazy są już nie tylko prezentacją najnowszych kreacji domów mody, ale także wydarzeniami artystycznymi przekazywanymi szerszemu gronu, nie tylko zaproszonym gościom, ale również obserwatorom mediów społecznościowych.[2]
Przykład pokazu mody w artystycznym wykonaniu stanowi pokaz Alexandra McQueena kolekcji SS 2004 w Paryżu.
pokaz Alexandra McQueena kolekcji SS 2004 w Paryżu dostępny na Fashion Channel pod linkiem: https://youtu.be/E-HX8ah-L2A.
wizja artystyczna projektanta, a utwór prawa autorskiego
Prawo francuskie pozwala kreatorom uznać mody ich formę wyrażenia artystycznego w postaci pokazów mody, jako przedmioty ochrony prawa autorskiego. Już 2008 r. Sąd Kasacyjny we Francji stwierdził, że „domy mody są podmiotami praw autorskich do tych kreacji i pokazów mody, o ile są oryginalne (…), ponadto domy mody jako takie dysponują prawem do wydawania zgody lub zakazywania reprodukowania lub rozpowszechniania tych dzieł”[3]. We Francji jednoznacznie przesądzono, że domom mody może przysługiwać wyłączne prawo nie tylko do projektów ubiorów, ale i samych show.
W Polsce, kwalifikacja artystycznej wizji projektanta nie jest tak oczywista. Pokaz mody jest złożonym tworem, w którym uczestniczą sam projektant i jego kreacje, rysownicy przedstawiający wizerunek konkretnej modelki lub modela w kreacji, reżyser pokazu, choreograf i inni. Uwzględniając rolę tych wszystkich podmiotów twierdzi się, że pokaz mody może być utworem chronionym przez prawo autorskie, a reżyser i inni to współtwórcy.
Więcej o współtwórstwie przeczytasz tutaj.
Niektórzy uważają natomiast, że pokaz mody, tak jak wizualizacja projektów architektonicznych, należy do kategorii utworów zależnych w postaci pierwotnego opracowania. Co więcej, część prawników twierdzi, że pokaz mody nie może być przedmiotem wykonania utworu – wizji twórczej projektanta[4].
Więcej o prawie mody i ochronie przed markami fast fashion przeczytasz tutaj.
pokaz mody, a utwór audiowizualny
Fakt tworzenia pokazów mody przez rzeszę ludzi, w tym choreografów, scenografów, reżyserów, a także producenta, skutkuje patrzeniem na pokaz jak na utwór audiowizualny. Co do zasady utwór audiowizualny jest wpierw nagrywany, a później wyświetlany publice. Pokaz mody zaś w większości przypadków jest odbierany na żywo i nie wymaga dla swojego istnienia zarejestrowania na nośniku. W związku z tym, należy odrzucić twierdzenie, że sam pokaz mody jest utworem audiowizualnym, zaznaczając jednak, że nagranie takiego pokazu może być traktowane jako utwór audiowizualny[5].
pokaz mody, a utwór sceniczny
Gdy myśli się o utworze scenicznym, najczęstsza definicja przychodząca na myśli to ta związana z dziełem literackim wystawianym na scenie, zgodnie z wizją reżysera, scenografa, aktorów i innych. Powstaje pytanie, czy tak generalne skojarzenie z utworem literackim determinuje zakres zastosowania praw związanych z utworem scenicznym? Czy może utwór ten zawiera w sobie też inscenizacje, jako odrębną kategorię utworu, która zbliża się do utworu audiowizualnego?
Odpowiadając twierdząco na drugie pytanie, nakreślamy istniejący pogląd, że pokazowi mody można przypisać cechy utworu scenicznego[6].
artysta wykonawca jako podmiot prawa do artystycznego wykonania
Uwzględniając kontekst i wygląd pokazów mody należy przyjrzeć się modelom i modelkom jako artystom wykonawcom.
Art. 85 ust. 2 ustawy – prawo autorskie[7] wskazuje, że artystycznymi wykonaniami są w szczególności: działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów i innych osób, które w twórczy sposób przyczyniają się do powstania wykonania. Obecnie dominuje stanowisko, że modelki/modela nie obejmuje się statusem artysty wykonawcy. Działania twórcze tych osób powinny być ściśle związane z wykonaniem utworu[8]. Wyjątek może dotyczyć odpowiednio zaaranżowanego układu choreograficznego i pokazu stanowiącego całość[9]. Powyższe zdaje się być nieprzystające do dzisiejszych realiów sektora modowego, choćby ze względu na wygląd „show” oraz roli modela czy modelki. Warto wziąć pod uwagę takie realizacje jak choćby ta z 2022 r., gdy podczas pokazu Coperni na modelce Belli Hadid namalowano sprayem sukienkę.
https://youtu.be/ed-Zvjk53Ng?si=4LDoqtHgQO-vr39p
Bella Hadid gets a spray-on dress during Paris show – https://www.youtube.com/watch?v=ed-Zvjk53Ng.
prawa osobiste artysty wykonawcy
W związku z tym, że można uznać, iż model może być artystą wykonawcą utworu w postaci pokazu mody, przysługuje prawo do ochrony dóbr osobistych, w granicach określonych przepisami ustawy, w szczególności w zakresie:
- wskazywania go jako wykonawcy – z wyłączeniem przypadków, gdy pominięcie jest zwyczajowo przyjęte;
- decydowania o sposobie oznaczenia wykonawcy, w tym zachowania anonimowości albo posłużenia się pseudonimem;
- sprzeciwiania się wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianą wykonania, które mogłyby naruszyć dobre imię (art. 86 ust. 1 pkt 1 prawa autorskiego).
Warto wskazać również perspektywę francuską, w której bezpośrednio uznano pokaz mody za utwór podlegający pod prawo autorskie. Status modelek i modeli jest oddzielnie uregulowany we francuskim kodeksie pracy i w związku z tym modelki zasadniczo nie mają tam statusu artystów wykonawców. Uznaje się, że to przestrzeń reklamowa najlepiej konfrontuje modelkę z artystą wykonawcą i tak ocenia się ze względu na to, czy proste wykonanie określonego dzieła następuje przez osobę niezależnie od jej talentu, znaczenia lub rozgłosu, a także zasług[10]. W związku z tym uznaje się, że jeśli np. w spocie reklamowym uczestniczy aktorka, której rola nie ogranicza się wyłącznie do użyczenia wizerunku, ale przekazuje ona treść głosem lub gestem, tworząc niejako przedstawienie sceniczne, to możliwe jest zakwalifikowanie jej do kategorii artystów wykonawców[11]. Patrząc na powyższe, to przywołane wcześniej zachowanie i gesty modelki Belli Hadid powinny dawać jej już miano artysty wykonawcy.
prawa majątkowe artystów wykonawców
W ramach praw majątkowych artyście wykonawcy przysługują prawo do korzystania z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego na określonych polach eksploatacji:
- utrwalania i zwielokrotniania – wytwarzania określoną techniką egzemplarzy artystycznego wykonania, w tym zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu egzemplarzami na których artystyczne wykonanie utrwalono – wprowadzania do obrotu, użyczania lub najmu egzemplarzy,
- rozpowszechniania w każdy inny sposób – nadawania, reemitowania oraz odtwarzania, chyba że są one dokonywane za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza, a także publicznego udostępniania utrwalenia artystycznego wykonania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym[12].
Chodzi tu przede wszystkim o nadawanie artystycznego wykonania np. w telewizji, stacjach radiowych, Internecie, jego reemisja oraz odtworzenie.
Co więcej, jednym z najważniejszych praw artystów wykonawców jest prawo do wynagrodzenia za korzystanie z artystycznego wykonania lub za rozporządzanie prawami do takiego wykonania, określone w umowie albo przyznane w przepisach ustawy.
W przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza, artyście wykonawcy również przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia.
roszczenia artystów wykonawców oparte na prawach pokrewnych
Ochrona osobistych praw artysty wykonawcy jest realizowana na podstawie art. 78 w zw. z art. 92 prawa autorskiego, gdzie wskazano, że artysta, którego prawa są zagrożone działaniem podmiotu trzeciego może żądać zaniechania tego działania, a w przypadku naruszenia, może żądać dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków.
Przy zawinionym naruszeniu sąd może przyznać artyście wykonawcy sumę pieniężną celem zadośćuczynienia doznanej krzywdy, a także zobowiązać naruszyciela do zapłaty, na żądanie artysty, właściwej kwoty na cel charytatywny.
Na podstawie art. 101 w zw. z art. 79 i 80 prawa autorskiego, prawa majątkowe artystów wykonawców zostały zrównane z prawami twórców. Działania o charakterze naruszeń następuj, gdy dochodzi do podjęcia przez osobę nieuprawnioną działań będących eksploatacją artystycznego wykonania.
Wyróżnia się roszczenia o:
- zaniechanie naruszeń;
- usunięcie skutków naruszenia;
- naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych albo przez zapłatę sumy pieniężnej;
- wydanie uzyskanych korzyści;
- ogłoszenie w prasie oświadczenia we właściwej formie;
- podania do wiadomości publicznej całości lub części orzeczenia sądu.[13]
pokazy mody, a media społecznościowe
Organizacja pokazu mody bezsprzecznie jest czasochłonnym przedsięwzięciem, w które zaangażowanych jest mnóstwo ludzi. Samo przygotowanie kolekcji przez dom mody, choć najistotniejsze, jest tylko fragmentem działań, które muszą zostać podjęte, by pokaz zasługiwał na miano show z XXI wieku. Co więcej, to jednostkowe widowisko, by zostało zapisane w pamięci twórców trendów modowych, musi zostać właściwie uwiecznione…
publikacje internetowe pokazów, ich udostępnianie w mediach społecznościowych
Obecnie nie sposób sobie wyobrazić wydarzenia modowego bez rozgłosu internetowego. Dzisiaj, publikacje w magazynach modowych, choć istnieją i mają się dobrze, zostały zdominowane przez świat cyfrowy, a szczególnie media społecznościowe, będące machiną promocyjną i marketingową. Jednocześnie, szał repostowania, linkowania, publikowania cudzych materiałów w social media, skutkuje licznymi naruszeniami praw autorskich.
Trybunał Sprawiedliwości UE w sprawie SBS Belgium NV[14] wyróżnił pojmowanie publicznego udostępniania jako czynności udostępniania utworu – każdego transmitowania utworów niezależnie od wykorzystywanych środków – oraz udostępnianie utworu publiczności – nieokreślonej liczbie potencjalnych odbiorców.
jak ma się do tego polityka Instagrama i innych portali?
Instagram wskazuje, że treści na nim publikowane nie mogą naruszać praw IP, czyli dopuszczalne jest jedynie publikowane treści, do których posiada się prawa autorskie i/lub prawa pokrewne, albo takich, na które uzyskano zezwolenie twórcy. Instagram, zabezpieczając treści twórców uniemożliwia udostępnienie treści innego podmiotu wyświetlanej na „InstaStories”, na własnym Stories innej osoby, chyba że osoba ta oznaczyła udostępniającego i umożliwia udostępnianie postów, generując automatycznie link do profilu danej osoby.
Z uwagi na fakt, że na Stories można udostępniać treści jedynie z kont publicznych, których użytkownicy wyrazili zgodę na dalsze udostępnianie, wydaje się, że wykluczone jest naruszenie praw ze względu na jej pierwotną zgodę na rozpowszechnianie treści. Zgoda ta dotyczy także zgody na rozpowszechnianie wizerunku.
Publikacje w ramach Instagrama i oferowanych przez niego funkcji, m.in. IG TV pozwalają domom mody na udostępnianie pełnowymiarowych nagrań z pokazów mody, jak i krótkich fashion films. Funkcje tego portalu usprawniają przekazywanie treści do rzeszy odbiorców, jak i wydaje się, że zmniejszają ryzyko naruszenia praw autorskich z uwagi na pierwotną zgodę na repostowanie i dalsze udostępnianie treści twórcy[15].
Inne serwisy np. Twitter lub Facebook umożliwiają również linkowanie treści za pomocą hiperłączy, które prowadzą do treści publikowanych na innym portalu lub stronie internetowej. Takie linkowanie lub nawet embeddowanie (wkomponowanie treści linkowanej w stronę internetową, na której udostępniany jest link) są dozwolone, jeśli dotyczą treści dostępnych publicznie i bez ograniczeń[16].
wirtualne pokazy mody
Warto również wspomnieć, że w czasie najostrzejszych fal pandemii Covid-19 domy mody szukały alternatywy dla klasycznego pokazu mody z udziałem publiczności. I tak, dom mody Balenciaga zorganizował pokaz mody w świecie metaverse. Wydarzenie w wersji deep fake prezentowało kolekcję domu mody na wiosnę 2022 r.[17] Również tworzone były wirtualne pokazy w postaci transmisji pokazów bez udziału publiczności. Na taki ruch w 2021 r. zdecydowały się m.in. marki Burberry oraz Dior[18].
Więcej na temat metaversum i deep fake przeczytasz tutaj.
fotografie pokazów mody
Zdjęcia wykonywane modelom i modelkom podczas trwającego pokazu mody mają cechy fotografii reporterskiej posiadającej niski stopień twórczości. Większość czynników uwidocznionych na zdjęciu: scenografia, ubrania, sposób chodzenia modelki/modela, a także makijaż i fryzura jest niezależnych od fotografa. Co więc zależy do jego twórczego wyboru? Na pewno jest to moment wykonania ujęcia, z tym że, by znaleźć jak najlepsze ujęcie w większości przypadków wykonuje się serie zdjęć, które zdaniem części autorów pozbawia taką fotografię cech twórczych[19]. Często, podobne usytuowanie fotografów – od frontu wybiegu – powoduje, że na podstawie jednego przejścia modelki powstają setki bardzo podobnych zdjęć.
Przejęcie tego typu twórczości będzie stanowiło zachowanie bezprawne, gdy zostanie wykorzystana całość zdjęcia lub wykadrowany fragment, jednak wydaje się, że nie będzie naruszenia praw autorskich fotografa przy wykorzystaniu np. fragmentu tła, ze względu na niewielkie elementy twórcze fotografii. Zakres ochrony prawnoautorskiej jest w zasadzie determinowany przez podejście kreatywne fotografa; jeśli ogranicza się ono do prostej rejestracji fragmentu pokazu, ciężko mówić o pełnej ochronie prawem autorskim. Jeśli natomiast fotografia posiada cechy kreatywne, związane z kadrem, perspektywą i następną obróbką edytorską, zdjęcia mogą zyskać cechę oryginalności[20].
Fotografia z pokazów mody nie musi się tylko ograniczać do serii uwieczniającej kolekcję. Fotograf może wykorzystać te szczególne okoliczności, efekty świetlne i scenografię do stworzenia własnej interpretacji wydarzenia, nadania mu pewnej historii obrazem. Zdjęcia takie tworzone w nieśmiałym dystansie, z wykorzystaniem niestandardowych obiektywów, nałożonym filtrem czy zastosowanym ziarnem stanowią połączenie fotografii artystycznej i reporterskiej. Takie ujęcia zasługują na poziom ochrony prawem autorskim równej zdjęciom artystycznym[21].
Autor: Seweryn Cieślik, źródło: www.seweryncieslik.pl, dostęp 28.08.2023.
elementy twórcze osób trzecich – makijaż, fryzura
Przygotowując modela i modelkę do wyjścia na wybieg nie sposób pominąć uzupełnienia noszonych przez nich kreacji przez dopasowany makijaż oraz fryzurę. Sztab makijażystów i fryzjerów, choć mają na celu stworzenie pełnego wizerunku modela komponującego się z prezentowaną kreacją i stanowią jego nieodłączną część, to z drugiej strony mogą być samoistnie traktowane jako odrębne utwory plastyczne. Mając świadomość niemożliwości oderwania fryzury od kontekstu poszczególnego pokazu mody, wskazuje się że te twory artystyczne uwiecznione następnie na fotografii mogą być traktowane jako utwory połączone do wspólnego rozpowszechniania (w zakresie kompozycji uwiecznionej na fotografii)[22].
Co jednak ciekawe, w Wielkiej Brytanii uznano, że ciało ludzkie nie może służyć jako nośnik utworu, a co za tym idzie twórczość na nim wykonana, jak makijaż i fryzury nie podlegają prawie autorskiemu[23].
słowem podsumowania
Pokazy mody jako przedsięwzięcia artystyczne, prezentujące w nietuzinkowy sposób nowe kolekcje ubrań podlegają ochronie prawa autorskiego. Pokaz mody jako złożony twór czerpie z oryginalności i działalności twórczej wielu osób: projektanta, choreografów, scenarzystów, makijażystów, a także nierzadko samych modelek. Wszystkie te aspekty składają się na jedno przedsięwzięcie, które zdaniem części prawników może być uznawane za utwór sceniczny. Co więcej samo to wydarzenie skutkuje powstaniem następnych utworów w postaci m.in. fotografii artystycznych albo fotografii reporterskich, rozpowszechniających kolekcję wśród odbiorców czasopism papierowych i internetowych oraz mediów społecznościowych.
I tak karuzela świetności domów mody się kręci, zabierając w obroty zachwyty i grupy adoratorów, dążących do odtworzenia stylizacji z wybiegów. My zaś oglądamy, kibicujemy i służymy pomocą gdy podejmujesz działania związane z rynkiem mody i towarów luksusowych. Zapraszamy do kontaktu.
