W dobie intensywnego rozwoju sztucznej inteligencji często pojawiają się pytania o to, czy sztuczna inteligencja może być twórcą, jakiej ochronie podlegają wytworzone przez nią dzieła, a nawet, czy realne jest przyznanie AI podmiotowości prawnej. O tym, czy sztuczna inteligencja może być twórcą pisaliśmy tutaj. Ustalenie sposobów ochrony prawnej wytworów działania AI jest wyzwaniem stojącym przed współczesnymi systemami prawnymi. Nie bagatelizując tego problemu, warto jednocześnie pamiętać, że sama sztuczna inteligencja jest tworzona przez człowieka, zatem jako wytwór ludzkiego umysłu może być cennym zasobem niematerialnym o potencjale komercjalizacji. Zanim więc zaczniemy dzielić skórę na niedźwiedziu i przyznawać prawa własności intelektualnej samej sztucznej inteligencji, warto przyjrzeć się temu, jakie prawne możliwości ochrony twórczości komputerowej przysługują twórcom kodów źródłowych. Być może zdziwi Was fakt, że system sztucznej inteligencji może podlegać podobnej ochronie prawnej jak tradycyjne utwory literackie!
Spis treści
AI jako program komputerowy
Wg definicji proponowanej przez unijnego prawodawcę w procedowanym właśnie projekcie rozporządzenia w sprawie sztucznej inteligencji, systemem sztucznej inteligencji będzie system komputerowy zaprojektowany tak, by mógł działać na różnym poziomie autonomii, i który dla wyraźnie określonych lub dorozumianych celów może generować wyniki takie jak prognozy, zalecenia lub decyzje. Więcej o tym, czym jest sztuczna inteligencja oraz o proponowanych ramach jej regulacji przeczytasz tutaj oraz tu.
Zgodnie z tak określoną definicją, system AI to (w uproszczeniu) program komputerowy o określonych cechach.
Czym jest zatem sam program komputerowy? To uporządkowany ciąg instrukcji przeznaczonych dla urządzenia, jakim jest komputer, napisany przez człowieka (programistę) w określonym języku programowania. Program komputerowy przybiera formę kodu źródłowego. Na gruncie prawnym, ochronę programów komputerowych jako utworów przewiduje ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (upapp), która jednak nie definiuje programu komputerowego.
ochrona programu wg prawa autorskiego
Zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 1 upapp programy komputerowe mogą być utworami, a jako takie będą podlegać ochronie na gruncie tej ustawy. Trzeba jednak pamiętać, że warunkiem przyznania ochrony jest posiadanie przez wytwór wystarczającego poziomu indywidualności. Art. 74 ust. 1 upapp precyzuje, że programy komputerowe podlegają ochronie jak utwory literackie, o ile przepisy szczególne regulujące ochronę programów komputerowych nie stanowią inaczej.
Program komputerowy posiada na gruncie prawa autorskiego specjalny status, którego przejawem jest znaczna liczba unormowań szczególnych, zwłaszcza ograniczających dozwolony użytek. To oznacza, że ochrona programów komputerowych jest intensywniejsza w porównaniu do innych utworów[1].
W programie komputerowym ochronie podlegają wszystkie formy wyrażenia, natomiast elementy treściowe tego dobra niematerialnego są w domenie publicznej. Zgodnie z orzecznictwem TSUE[2] pojęcie form wyrażania jest rozumiane jako
- kody źródłowe i
- kody obiektowe oraz
- przygotowawczy materiał projektowy,
pozwalające odpowiednio na powielenie lub późniejsze stworzenie programu. Przez to należy rozumieć kod źródłowy napisany w dowolnym języku programowania i na jego podstawie uzyskany kod wynikowy przeznaczony do wykonania przez komputer. Zatem ochronie podlegają również elementy nieczytelne dla człowieka, jednak należy pamiętać, że ochrona nie przysługuje przy elementach niebędących formą wyrażenia, tj. języku programowania lub formatach plików[3].
początek ochrony, program nieukończony
Jedną z przesłanek objęcia ochroną prawnoautorską programów komputerowych jest jego ustalenie, rozumiane jako uzewnętrznienie utworu. Oznacza to możliwość zapoznania się z utworem przez osoby trzecie, nawet jeśli utwór ma postać jeszcze nieukończoną. Jednocześnie, reguły matematyczne czy algorytmy, jako pomysły są wyłączone spod ochrony prawnoautorskiej. Jeżeli jednak algorytmy rozumiane są jako przepis określający sekwencję czynności wykonywanych przez program i zmierzających do określonego celu, to staje się on w istocie tożsamy z programem komputerowym i podlega ochronie prawa autorskiego.
Gdyby taki algorytm nie był chroniony prawnoautorsko, to także nie byłby chroniony przedstawiony dzięki niemu program komputerowy. Algorytm staje się wyimaginowanym, abstrakcyjnym wymysłem dopiero, gdy jest na tyle uogólniony, że można w nim dostrzec jedynie abstrakcyjne kroki, jakie należy podjąć, aby przeprowadzić określone obliczenia, posortować dane określonego rodzaju czy dokonać kompresji danych[4].
Ochrona prawa autorskiego nie obejmuje funkcji technicznych wytworu, realizowanych za pomocą graficznego interfejsu użytkownika, a więc tego, co użytkownik widzi na swoim ekranie, jak również cech programu określających jego zdolność do zaspokajania potrzeb użytkownika.
komu przysługują prawa autorskie do programu komputerowego
Podmiotem praw autorskich przy programach komputerowych jest twórca, czyli programista, którym jest wyłącznie osoba fizyczna i nie może być to maszyna (komputer) ani osoba prawna, co wynika z natury prawa autorskiego. Pisaliśmy o tym więcej tu.
współtwórcy programu komputerowego
Programy komputerowe mogą być również wytworem współtworzonym, w ramach którego mogą powstać dzieła rozłączne i nierozłączne lub dzieła o charakterze mieszanym. O idei współtwórczości pisaliśmy tu.
Rozróżnienie to jest istotne ze względu na art. 9 ust. 2 upapp, zgodnie z którym: Każdy ze współtwórców może wykonywać prawo autorskie do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców. W przypadku dzieł rozłącznych możliwe jest wyodrębnienie części utworu każdego ze współtwórców, nadającej się do samodzielnej eksploatacji. Wskazuje się również, że programy komputerowe mogą stanowić dzieła współautorskie rozłączne w przypadkach, w których możliwe jest wyróżnienie poszczególnych i samodzielnych części kodu źródłowego, stworzonych przez różnych współtwórców.
Współtwórstwo nierozłączne następuje m.in. gdy wkłady twórcze do stworzonego programu komputerowego były wniesione na innych etapach prac, np. jeden twórca przygotował całą specyfikę programu, a drugi opracował tę specyfikę w języku programowania[5].
Należy pamiętać, że wspólność praw do programu nie rozciąga się na autorskie prawa osobiste, a dotyczy jedynie praw majątkowych[6].
twórczość pracownicza
Szczególną specyfiką podmiotową praw charakteryzują się programy komputerowe stworzone w ramach stosunku pracy. Zgodnie z art. 74 ust. 3 upapp prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej. O istocie utworów pracowniczych pisaliśmy tu.
Nabycie przez pracodawcę praw do programu komputerowego ma charakter pierwotny. Oznacza to, że autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika, o ile umowa nie stanowi inaczej, powstają od razu u pracodawcy i nie dochodzi w tym przypadku do przeniesienia tych praw przez pracownika na pracodawcę, tak jak to ma miejsce przy innych utworach pracowniczych.
Zgodnie z tą regułą pracodawcy przysługują przede wszystkim uprawnienia do:
- zwielokrotniania programu komputerowego;
- wprowadzania w nim zmian;
- rozpowszechniania;
- licencjonowania programu i pobierania z tego tytułu wynagrodzenia;
- rozporządzania i korzystania z opracowania programu komputerowego.
Pomimo pierwotnego charakteru nabycia praw majątkowych przez pracodawcę, autorskie prawa osobiste pozostają przy pracowniku – twórcy. Od powyższej zasady nie przewiduje się wyjątków, a pracodawca jest obowiązany szanować uprawnienia twórcy – pracownika, tak samo jak nabywcy pochodni praw majątkowych. Jednocześnie, w odniesieniu do programów komputerowych art. 77 upapp wyłącza szereg uprawnień osobistych twórców, m.in. w zakresie prawa do integralności, o których więcej informacji w dalszej części wpisu.
Pracodawca może, bez uprzedniej zgody twórcy – pracownika dokonać zmian w programie komputerowym, nawet jeśli nie są one konieczne[7].
specyfika programów komputerowych w ramach prawa autorskiego
Specyfika ochrony programów komputerowych – czyli, to co odróżnia regulację prawnoautorską programów komputerowych od innych utworów – wyraża się w:
- przyznaniu w ramach autorskich praw majątkowych odrębnego prawa decydowania o wprowadzaniu zmian do programu – art. 74 ust. 4 pkt 2 upapp;
- odrębnościach w zakresie prawa rozpowszechniania, wynikających z orzecznictwa TSUE – art. 74 ust. 4 pkt 3 upapp;
- odmiennym ukształtowaniu ograniczeń w zakresie autorskich praw majątkowych – art. 75 – 77 upapp;
- ograniczeniu osobistych praw autorskich – art. 77 upapp;
- wspomnianym wyżej uregulowaniu zasad nabycia autorskich praw majątkowych do utworów powstających w ramach stosunku pracy – art. 74 ust. 3 upapp;
- przyznaniu roszczenia o zniszczenie środków technicznych przeznaczonych do usuwania technicznych zabezpieczeń programu – art. 77(1) upapp.[8]
autorskie prawa majątkowe
Co bardzo ważne, w odróżnieniu od innych typów utworów, w przypadku programów komputerowych ustawa reguluje zamknięty katalog tzw. pól eksploatacji. Autorskie prawa majątkowe do programów komputerowych obejmują wyłącznie prawo do:
- trwałego lub czasowego zwielokrotnienia programu komputerowego w całości lub w części jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie; w zakresie, w którym dla wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania i przechowywania programu komputerowego niezbędne jest jego zwielokrotnienie, czynności te wymagają zgody uprawnionego;
- tłumaczenia, przystosowywania, zmiany układu lub jakichkolwiek innych zmian w programie komputerowym, z zachowaniem praw osoby, która dokonała zmian;
- rozpowszechniania, w tym użyczenia lub najmu, programu lub jego kopii.[9]
zwielokrotnianie programu komputerowego
Podstawowym celem prawa do zwielokrotniania programu komputerowego jest kontrola używania programu komputerowego przez użytkowników poprzez pozostawienie przy uprawnionym możliwości zezwalania lub zakazywania czynności koniecznych do użycia programu. W przypadku gdy czynności wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania i przechowywania (np. na dysku twardym komputera) programu komputerowego wymagają zwielokrotnienia programu komputerowego, konieczne jest uzyskanie zgody uprawnionego.
Przykładami zwielokrotniania są: wprowadzenie programu do pamięci operacyjnej komputera, zapisanie w pamięci trwałej np. ROM, zapisanie programu na płycie, karcie pamięci, pendriv’ie.
Zwielokrotnianie jest niezależne od stosowanej techniki reprodukcji – cyfrowej, analogowej lub innej. Wyłączne prawo zwielokrotniania przysługuje uprawnionemu tak samo przy zwielokrotnianiu kodu źródłowego, jak i kodu obiektowego.
W literaturze zaznacza się problem traktowania automatycznego zwielokrotniania, niemającego samodzielnego znaczenia ekonomicznego przy transmisji programu w sieci przez pośrednika np. przy użyciu serwerów proxy. Jedni autorzy traktują takie działania jak wyłączone spod regulacji zwielokrotniania, inni zaś uznają je za część tego prawa, z tym że pośrednicy są podmiotami biernymi, przyrównywanymi do biblioteki, w której ich zwielokrotnienie nie ma właściwego znaczenia[10].
modyfikacja i opracowanie programu komputerowego
Kolejną odrębnością ochrony programów komputerowych w porównaniu do innych typów utworów jest regulacja dotycząca modyfikacji programu. Twórca programu ma wyłączne uprawnienie do dokonania czynności tłumaczenia, adaptacji przystosowania lub wprowadzania innych zmian w programie komputerowym. Zatem, wprowadzanie modyfikacji w programie jest objęte monopolem autorskim jako pole eksploatacji praw majątkowych. Uprawnienie to dotyczy jednorazowej czynności wprowadzania zmian, nie obejmuje jednak dalszego korzystania z rezultatu takiej modyfikacji, do których stosuje się art. 2 ust. 2 upapp. [11]. Jednocześnie, wyłączne prawo twórcy do wprowadzania zmian w programie dotyczy zarówno twórczych, jak i nietwórczych zmian [12].
- tłumaczenie programu – jest tłumaczeniem kodu źródłowego z jednego języka programowania na inny lub zmianą formy wyrażenia np. z dokumentacji projektowej do kodu źródłowego;
- opracowanie – przejęcie oryginalnych i chronionych elementów programu np. przy tworzeniu jego nowej wersji;
rozpowszechnianie
Rozpowszechnianiem jest udostępnianie programu za pośrednictwem egzemplarzy, jak i w formie niematerialnej, np. w postaci plików udostępnionych do pobrania na stronie internetowej. Rozpowszechnianie polega wyłącznie na publicznym komunikowaniu formy wyrażenia programu komputerowego, tzn. postaci programu umożliwiającej otworzenie, reprodukcję działającego programu obecnie lub w przyszłości.
Najczęstsze formy rozpowszechniania programów komputerowych to:
- wprowadzenie do obrotu – jest to publiczne rozpowszechnianie oryginałów programu lub kopii w drodze sprzedaży lub innego przeniesienia własności
TSUE w swoim orzecznictwie wskazuje, że niektóre formy udostępniania powodujące wejście przez użytkownika w posiadanie kompletnej kopii utworu, a następnie niezależne z niej korzystanie przez użytkownika traktowane jest tak „przeniesienie własności”, nawet jeśli kopia nie ma materialnego charakteru. Takie przypadki są traktowane jak forma dystrybucji dobra[13]. Skutkuje to traktowaniem udostępniania do pobrania niematerialnych kopii programu jako wprowadzania do obrotu programu komputerowego.
- najem – oznacza przekazanie egzemplarza programu do ograniczonego czasowo korzystania w celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej (art. 6 ust. 1 pkt 7 upapp)[14]
Najem dotyczy wyłącznie materialnych egzemplarzy programu. Pojęcie to nie obejmuje czasowych subskrypcji internetowych programów komputerowych. Nie jest to równoznaczne z tym, że najem elektroniczny nie jest uwzględniany w ramach autorskich praw majątkowych. Oznacza to, że takie niematerialne kopie udostępniane do czasowo ograniczonego korzystania są czynnościami innej formy rozpowszechniania zgodnie z art. 74 ust. 4 pkt 3 upapp, poza zakresem najmu[15].
- użyczenie – jest to przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej (art. 6 ust. 1 pkt 8 upapp).
Użyczenie powinno być pojmowane szeroko i swoim zakresem obejmuje użyczenie elektroniczne. Jest to np. umieszczenie kopii programu w bibliotece elektronicznej i umożliwienie pobrania kopii użytkownikowi na własny odbiornik[16].
ograniczenia majątkowych praw autorskich do programu komputerowego
Zgodnie z art. 75 ust. 1 upapp, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, zwielokrotnianie programu i dokonywanie w nim zmian nie wymagają zgody uprawnionego, jeżeli są niezbędne do korzystania z programu komputerowego zgodnie z jego przeznaczeniem, w tym do poprawiania błędów przez osobę, która legalnie weszła w jego posiadanie.
Co więcej, nie wymaga zezwolenia uprawnionego:
- sporządzenie kopii zapasowej, jeżeli jest to niezbędne do korzystania z programu komputerowego. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, kopia ta nie może być używana równocześnie z programem komputerowym;
- obserwowanie, badanie i testowanie funkcjonowania programu komputerowego w celu poznania jego idei i zasad przez osobę posiadającą prawo korzystania z egzemplarza programu komputerowego, jeżeli, będąc do tych czynności upoważnioną, dokonuje ona tego w trakcie wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu komputerowego;
- zwielokrotnianie kodu lub tłumaczenie jego formy, jeżeli jest to niezbędne do uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego z innymi programami komputerowymi, o ile zostaną spełnione następujące warunki:
- czynności te dokonywane są przez licencjobiorcę lub inną osobę uprawnioną do korzystania z egzemplarza programu komputerowego, bądź przez inną osobę działającą na ich rzecz,
- informacje niezbędne do osiągnięcia współdziałania nie były uprzednio łatwo dostępne dla osób uprawnionych do korzystania z programu komputerowego lub egzemplarza programu komputerowego,
- czynności te odnoszą się do tych części oryginalnego programu komputerowego, które są niezbędne do osiągnięcia współdziałania.
ograniczenia osobistych praw autorskich do programów komputerowych
W odniesieniu do programów komputerowych ustawa znacznie ogranicza osobiste prawa autorskie twórcy. Przyczyny ograniczenia widziane są w mniejszej więzi emocjonalnej twórcy – programisty, niż twórcy artysty z utworem, oraz w bardziej przemysłowym i majątkowym charakterem programowania. Podłoże ograniczenia upatrywane jest też w złożoności programów komputerowych i nierzadkim wieloosobowym współtwórstwie programu[17], gdzie małe elementy, oddzielnie programowane składają się na finalny produkt.
Zgodnie z art. 77 upapp, twórcy – programiście nie przysługują:
- prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu programu;
- prawo do integralności programu;
- prawo do jego rzetelnego wykorzystania;
- prawo nadzoru nad sposobem korzystania z programu komputerowego;
- zastrzeżenie niewprowadzania zmian w programie z art. 49 ust. 2 prawa autorskiego;
- prawo do odstąpienia od umowy ze względu na własne istotne interesy twórcze;
- prawo do sprawowania nadzoru autorskiego;
- prawo do zbiorowego wydania utworów.
Powyższe oznacza, że twórcom programów komputerowych przysługują wyłącznie następujące prawa osobiste:
- prawo do autorstwa programu komputerowego
- prawo do oznaczania programu komputerowego swoim imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania programu komputerowego anonimowo.
programy komputerowe, a dozwolony użytek
Na podstawie omawianego powyżej art. 77 upapp wyłączeniu podlega także dozwolony użytek utworów w zakresie:
- własnego użytku osobistego (art. 23 upapp);
- tymczasowego zwielokrotniania, o którym mowa w art. 23(1) upapp;
- korzystania na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej (art. 27 upapp);
- użyczania egzemplarzy, zwielokrotniania oraz udostępniania, o którym mowa w art. 28 upapp;
- korzystania dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych oraz sprawozdań z tych postępowań (art. 33(2) upapp);
- korzystania w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, o którym mowa w art. 33(3) upapp;
- korzystania w związku z prezentacją lub naprawą sprzętu (art. 33(4) upapp);
- korzystania z obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia, w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego (art. 33(5) upapp).[18]
Z zakresu dozwolonego użytku mającego znaczenia dla utworów jakim są programy komputerowy nie zostało wyłączone:
- zamieszczanie rozpowszechnionych drobnych utworów lub fragmentów większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach w celach dydaktycznych i naukowych (przy czym należy pamiętać, że ta forma dozwolonego użytku ma charakter odpłatny);
- prawo cytatu, czyli prawo do przytaczania w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości (forma dozwolonego użytku o charakterze bezpłatnym).
ochrona technicznych zabezpieczeń programów komputerowych
Technicznymi zabezpieczeniami są technologie, urządzenia lub elementy, których celem jest zapobieganie naruszycielskiemu korzystaniu z utworów. Są to wszelkie działania, na które uprawniony nie wyraził zgody. Skutecznymi technicznymi zabezpieczeniami będą takie, które pozwalają uprawnionym z praw autorskich na kontrolę nad korzystaniem z chronionego utworu, oraz które spełniają cel ochronny.
Uprawnieni z praw autorskich na podstawie art. 77(1) upapp posiadają roszczenie o zniszczenie posiadanych przez korzystającego z programu komputerowego niedozwolonych środków technicznych, których wyłącznym zadaniem jest obejście lub zniszczenie zabezpieczeń programu komputerowego twórcy. Środek ten może być podnoszony wyłącznie na drodze postępowania cywilnego, a legitymację posiada wyłącznie podmiot uprawniony z autorskich praw majątkowych. Tak więc w sytuacji powzięcia informacji przez uprawnionego o posiadanych przez korzystającego programów np. do duplikowania i rozpowszechniania kopii programu, uprawniony posiada rzeczywiste narzędzie do zabezpieczenia swoich interesów[19].
Natomiast na podstawie art. 79 ust. 6 upappuprawnionemu z autorskich praw majątkowych przysługują te same rozszerzenia, co wynikające w przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych (uregulowane w art. 79 ust. 1 upapp) w przypadku usuwania lub obchodzenia technicznych zabezpieczeń przed dostępem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem programu komputerowego, jeśli działania te mają na celu bezprawne korzystanie z programu[20].
zakazane wytwarzanie urządzeń do usuwania zabezpieczeń
Zgodnie z art. 118(1) ust. 1 upapp podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3 sprawca następujących czynów:
- wytwarzania
- dokonywania obrotu
- reklamowania w celu sprzedaży lub najmu
urządzeń lub ich komponentów przeznaczonych do niedozwolonego usuwania lub obchodzenia skutecznych technicznych zabezpieczeń przed odtwarzaniem, przegrywaniem lub zwielokrotnianiem programów komputerowych.
Jako urządzenia traktuje się przedmioty materialne, natomiast jako ich komponenty rozumiane są części składowe urządzeń lub programy komputerowe jako treść wypełniająca nośnik będący urządzeniem. Co więcej krytycznie ocenia się karalność samego wytworzenia urządzeń lub komponentów przeznaczonych do niedozwolonego usuwania lub obchodzenia zabezpieczeń. Dopiero po wprowadzeniu do obrotu takowego urządzenia można mówić o możliwej odpowiedzialności karnej[21].
inne formy ochrony programów komputerowych
Warto pamiętać, że tak jak “system sztucznej inteligencji” nie jest definiowany wyłącznie przez program komputerowy, tak ochrona prawna programów komputerowych nie sprowadza się tylko do przepisów prawa autorskiego. Istnieją także inne reżimy tej ochrony, o których opowiemy w kolejnych wpisach. W kolejnych częściach wskażemy za pomocą jakich praw, innych niż upapp, możemy chronić AI.
