Układy scalone powszechnie znane są pod nazwą „chipy”, a w dużym uproszczeniu to układy elektroniczne, które zostały zmontowane w określonej kolejności na powierzchni materiału półprzewodnikowego, zwykle krzemu. Współczesna gospodarka opiera się właśnie na półprzewodnikach, a ich liczba zastosowań tylko rośnie. Giganty technologiczne stale konkurują ze sobą w produkcji coraz to mniejszych, tańszych i szybszych chipów dla bardziej wydajnych i przystępnych cenowo urządzeń elektronicznych.[1] A Tajwan, obok Korei i Japonii w tej części Azji, słynie z produkcji nie tylko szeroko pojętego przemysłu high-tech, lecz właśnie układów scalonych, które grają rolę swoistej karty przetargowej w obecnej sytuacji geopolitycznej.
Spis treści
Czym jest topografia układów scalonych i do czego się ją wykorzystuje?
Nakreślenie na wstępie terminologii technicznej jest konieczne, aby zrozumieć problematykę związaną z omawianym zagadnieniem. Dwoma kluczowymi pojęciami w tym wypadku są:
- układ scalony – to jedno – lub wielowarstwowy wytwór przestrzenny, utworzony z elementów z materiału półprzewodnikowego tworzącego ciągłą warstwę, ich wzajemnych połączeń przewodzących i obszarów izolujących, nierozdzielnie ze sobą sprzężonych, w celu spełniania funkcji elektronicznych, czyli w uproszczeniu jest to miniaturowy układ elektroniczny, którego elementy składowe są połączone w sposób nierozłączny, czyli są ze sobą, mówiąc jednym słowem, scalone;
- topografia układu scalonego – definiowana jako rozwiązanie, polegające na przestrzennym rozplanowaniu elementów, z których co najmniej jeden jest elementem aktywnym wszystkich lub części połączeń układu scalonego – innymi słowy, przez odwzorowanie powierzchni w układzie współrzędnych 3D topografia opisuje właściwości fizyczne układu scalonego.[2]
Współcześnie układy scalone są powszechnie wykorzystywane do różnych sprzętów elektrycznych, w tym przeznaczonych do codziennego użytku, takich jak zegarki, telewizory, pralki czy samochody. Ponadto, stosuje się je także w przemyśle high-tech przy produkcji komputerów lub smartfonów, gdzie bardzo istotne jest wytwarzanie coraz to mniejszych urządzeń o równie dużej liczbie zastosowań.[3]
Z racji tego, że w skład układu scalonego wchodzi wiele różnych elementów, łączy on poszczególne części urządzenia, aby mogło pełnić konkretne funkcje. Służą one przede wszystkim przetwarzaniu danych albo gromadzeniu danych.[4]
Jak to się stało, że topografia układów scalonych stała się przedmiotem ochrony?
Żeby stworzyć nowy projekt układu scalonego potrzeba ogromnych inwestycji nie tylko pod względem finansowym, lecz także pod względem czasu poświęconego przez wykwalifikowanych ekspertów. Jak wcześniej wspomniano, niosą one również wysoką wartość handlową ze względu na szeroki wachlarz zastosowań. Skopiowanie takiego projektu jest natomiast bardzo łatwe i w porównaniu do pierwotnej inwestycji, może kosztować tylko jej ułamek. Wystarczy bowiem wykonanie zdjęcia warstwy układu scalonego, aby dokonać jego piractwa. Dlatego też, aby zachęcić do innowacji w tej dziedzinie i zapobiec naruszeniom własności intelektualnej, topografia układu scalonego stała się przedmiotem ochrony w samach systemu sui generis.[5]
Warto przytoczyć spór, który przykuł uwagę legislatorów na układy scalone. Była to mianowicie sprawa pomiędzy japońskim przedsiębiorstwem Toshiba a amerykańskim Intel, jednymi z największych na świecie producentów chipów. Przedstawiciele Intel oskarżyli Toshibę o kopiowanie ich układów scalonych. Końcowo wykazano różnice pomiędzy chipami obydwu firm, jednak stanowcza reakcja Amerykanów doprowadziła do uchwalenia stosowanej regulacji chroniącej zaprojektowane chipy.[6] Stopniowo regulacja tego sektora, ze względu na swoje coraz to powszechniejsze zastosowanie, zaczęła osiągać zasięg globalny i znajduje swoje odzwierciedlenie, oprócz postanowień na szczeblu poszczególnych krajów, w porozumieniu TRIPS czy dyrektywie Rady w sprawie ochrony prawnej topografii produktów półprzewodnikowych (dyrektywa 1987/54/EWG).
sposoby ochrony układu scalonego
Przechodząc do regulacji na poziomie polskiej ustawy prawo własności przemysłowej (dalej jako: „pwp”), zgodnie z art. 196 ust. 2 pwp układ scalony to „jedno- lub wielowarstwowy wytwór przestrzenny, utworzony z elementów z materiału półprzewodnikowego tworzącego ciągłą warstwę, ich wzajemnych połączeń przewodzących i obszarów izolujących, nierozdzielnie ze sobą sprzężonych, w celu spełniania funkcji elektronicznych”. Co istotne, układ scalony jako taki może być przedmiotem ochrony różnych praw wyłącznych, nie tylko praw z rejestracji topografii układu scalonego. Oceniając odrębnie każdy nowy układ scalony, należy zdecydować, czy będzie on chroniony:
- patentem na wynalazek – jako układ elektroniczny czy sposób wytwarzania;
- prawem ochronnym na wzór użytkowy – jako ukształtowanie przestrzenne;
- prawem z rejestracji topografii układu scalonego – jako zestaw masek[7].
Stąd koniecznym jest zweryfikowanie przesłanek do uzyskania ochrony wyżej wymienionych praw wyłącznych i wybór właściwego.
Topografia układu scalonego rozumiana jest, z zgodnie z art. 196 ust. 1 pwp, jako „rozwiązanie polegające na przestrzennym, wyrażonym w dowolny sposób, rozplanowaniu elementów, z których co najmniej jeden jest elementem aktywnym, oraz wszystkich lub części połączeń układu scalonego”. Z definicji tej wynika, że kluczową rolę odgrywa więc rozmieszczenie w strukturze układu scalonego jego poszczególnych elementów aktywnych i biernych.
udzielenie prawa z rejestracji i czas ochrony
W przypadku spełnienia przesłanek umożliwiających otrzymanie ochrony sui generis na topografię układu scalonego udziela się prawo z rejestracji. Oznacza to, że Urząd Patentowy nie sprawdza wszystkich warunków wymaganych od przedmiotu zgłoszenia, a jedynie weryfikuje spełnienie wymogów formalnych. Do sprawdzenia tych warunków może natomiast dojść w przypadku sprzeciwu osoby trzeciej albo w sprawie o unieważnienie danego prawa.[8]
Udzielenie prawa ochronnego następuje w dniu, w którym decyzja Urzędu Patentowego staje się ostateczna. A sama ochrona topografii, zgodnie z art. 220 pwp ustaje po 10 latach od końca roku kalendarzowego, w którym topografia lub układ scalony zawierający taką topografię był wprowadzony do obrotu, lub końca roku kalendarzowego, w którym dokonano zgłoszenia topografii w Urzędzie Patentowym, w zależności od tego, który z tych terminów upływa wcześniej. Dodatkowo prawo z rejestracji topografii wygaśnie po 15 latach od jej dokonania i utrwalenia, jeżeli okres ten upływa wcześniej niż okres, na jaki zostało udzielone prawo z rejestracji, a topografia nie była w tym czasie wykorzystywana w celach handlowych.
Trzeba zaznaczyć, że istnieją pewne okoliczności uniemożliwiające udzielenie prawa z rejestracji. Do przypadków takich należy wykorzystywanie jawne w celach handlowych danej topografii przez ponad 2 lata bądź niezgłoszenie jej w okresie 15 lat od czasu jej dokonania i utrwalenia w dowolnej formie.
Co więcej, przeszkodą w uzyskaniu prawa z rejestracji jest brak spełnienie wymogu nieoczywistości, czyli zaprojektowanie układu scalonego w taki sposób, że jego fizyczne ułożenie elementów jest jednoznacznie określone przez jego funkcję. Innymi słowy, jeśli sposób, w jaki elementy są poukładane na układzie scalonym, wynika bezpośrednio z tego, jak ma on działać, to nie można go zarejestrować. W tym zakresie możemy rozróżnić dwa przypadki:
- opracowanie topografii, której kształt wyznacza znana i oczywista funkcja elektroniczna układu scalonego;
- opracowanie układu pełniącego nowe i nieoczywiste funkcje elektryczne ale które „wymuszają” określony wzór topografii.
W obu wskazanych powyżej sytuacji udzielenie prawa z rejestracji przez UPRP nie będzie możliwe. Jednak w drugim ze wskazanych przypadków możliwe jest rozważenie, czy taki układ (będący np. częścią urządzenia), pod warunkiem spełnienia odpowiednich przesłanek, może podlegać ochronie patentowej[9].
oryginalność topografii
Wymogiem stawianym w celu uzyskania prawa z rejestracji jest to, aby topografia była oryginalna, czyli była wynikiem pracy intelektualnej twórcy i nie była powszechnie znana w chwili jej powstawania. Jak wspomniano wyżej, przed zarejestrowaniem topografii można ją wykorzystywać w celach handlowych, jednak trzeba pamiętać, że oryginalność zostanie zachowana do 2 lat od jej pierwszego wprowadzenia do obrotu.
Co więc oznacza „oryginalność”?
Co istotne, nie przenosi się kryteriów używanych w odniesieniu do wynalazków podlegających opatentowaniu do sposobu oceny oryginalności topografii. Wynika to z faktu, że ochrona topografii prawem z rejestracji jest słabsza niż patentowa. Dlatego też przesłanki jej uzyskania nie są aż tak surowe. Oryginalność topografii oznacza, że musi być wystarczająco inna od podobnych rozwiązań. Ale ważne jest, żeby zrozumieć, że “oryginalność” nie oznacza konieczności bycia lepszym czy doskonalszym od innych rozwiązań. Po prostu musi być odróżnialna w wystarczającym stopniu. Jeśli jednak jest bardziej zaawansowana technologicznie niż podobne topografie, to potwierdza to, że jest oryginalna w większym stopniu[10].
Oryginalności nie wyłącza też fakt, że topografia składa się ze znanych elementów, jeżeli ich kombinacja spełnia wymóg oryginalności. Samo nieznane powszechnie połączenie tych elementów może podlegać ochronie[11].
Komu przysługuje prawo do uzyskania prawa z rejestracji?
Do topografii układów scalonych stosuje się podobne zasady co przy uzyskiwaniu innych praw własności przemysłowej, chociażby patentu na wynalazek. Uprawnionym do uzyskania prawa z rejestracji jest zatem twórca, a gdy przy stworzeniu topografii pracowało więcej osób – prawo przysługuje wszystkim współtwórcom. Natomiast, gdy topografia powstała w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy lub realizacji innej umowy (np. o pomoc) to prawo do uzyskania prawa z rejestracji przysługuje pracodawcy lub zamawiającemu, o ile strony nie postanowiły inaczej, z zastrzeżeniem regulacji zawartych w art. 11 i 21 pwp, o których szerzej pisaliśmy tu i tu. Jest to o tyle istotne, ponieważ do stworzenia nowego projektu układu scalonego potrzeba ogromnych inwestycji oraz wykwalifikowanych ekspertów. Stąd uzasadnionym jest przydzielenie tego prawa pracodawcy z racji na poczynione nakłady finansowe.
Co więcej, zgodnie z art. 200 pwp do topografii układów scalonych art. 20 pwp stosuje się odpowiednio, stąd prawo do uzyskania prawa z rejestracji także podlega dziedziczeniu i jest zbywalne, dlatego można je przenieść na inną osobę poprzez zawarcie umowy w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
Tarcza krzemowa Tajwanu
Przemysł jako taki zaczął się rozwijać na Tajwanie pod koniec XIX wieku, kiedy Japończycy sprawowali kontrolę nad wyspą. Podczas obu wojen światowych, Tajwan musiał przyspieszyć swoje działania przemysłowe, co jeszcze bardziej przyczyniło się do rozwoju gospodarczego wyspy. Najważniejszą kwestią w kontekście niniejszego wpisu jest fakt, że tym, co rozsławiło Tajwan na świecie są półprzewodniki, których przemysł nazywany jest „krzemową tarczą Tajwanu”.[12] Sama nazwa „krzemowa tarcza Tajwanu” pochodzi stąd, że układy scalone wykonywane są z technologii monolitycznej na bazie monokryształu półprzewodnikowego, zwykle właśnie krzemu[13]. Z jednej strony produkcja układów scalonych przynosi Tajwanowi ogromne zyski, gdyż to główna część ich przemysłu IT, jednak z drugiej – stanowi zagrożenie dla wyspy przez swoje znaczenie dla gospodarek światowych.
W kontekście geopolitycznym współzawodnictwo między Stanami Zjednoczonymi a Chinami, zwłaszcza w branży chipów, jest kluczowe i ma wpływ na wiele innych sektorów. Podnosi się, że Stany Zjednoczone są bardzo zależne od jednej firmy, czyli TSMC, jeśli chodzi o produkcję najnowocześniejszych układów scalonych. Fakt, że tylko TSMC i Samsung z Korei Południowej są w stanie produkować najbardziej zaawansowane półprzewodniki, oznacza poważne zagrożenie dla zdolności Stanów Zjednoczonych do zabezpieczenia swoich potrzeb w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego i krytycznej infrastruktury. W związku z tym dążenie Chin do zjednoczenia z Tajwanem staje się długoterminowym zagrożeniem dla ich interesów i dlatego też oczy świata skupione są właśnie na tej wyspie[14].
sprawy dotyczące naruszeń topografii
Z racji na stosunkową łatwość w kopiowaniu projektów układów scalonych, stały się one szerokim polem zainteresowania dla hakerów. Techniki stosowanego przez nich piractwa są różne: od robienia zdjęć układom scalonym po tworzenie chipów umożliwiających użytkownikom obejście zabezpieczeń technologicznych[15].
Na większa uwagę zasługuje jednak jedna z najbardziej tajemniczych grup hakerskich, czyli chińskojęzyczna grupa znana jako Barium. Znani są oni z tego, że ukrywając złośliwy kod w aplikacjach czy aktualizacjach oprogramowania, rozprowadzają tzw. złośliwe oprogramowanie bez oznak włamania[16]. Kilka lat temu odnotowano nawet ich próbę włamania do amerykańskich systemów rządowych dotyczących monitorowania zdrowia zwierząt[17]. Prof. K Grzybczyk opisuje inną technikę, wykorzystaną przez hakerów. Za pomocą „wstrzykiwacza klucza szkieletowego” dodają nowe, dodatkowe hasło dla każdego użytkownika w pamięci kontrolera domeny. Umożliwiało im to m.in. kradzież projektów układów scalonych.
A jakie działania stanowią naruszenie polskich topografii?
Poprzez uzyskanie prawa z rejestracji uprawniony nabywa prawo do wyłącznego korzystania z topografii w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Zakres prawa z rejestracji topografii jest tożsamy z zakresem innych praw wyłącznych regulowanych przez prawo własności przemysłowej.
Natomiast art. 212 pwp wskazuje wprost, że prawo z rejestracji narusza osoba, która bez zgody uprawnionego:
- reprodukuje w całości lub części chronioną topografię, z wyjątkiem reprodukowania tej części, która nie spełnia wymogu oryginalności, przy czym reprodukowanie topografii polega na jej odtworzeniu w układzie scalonym na podstawie wzorca, dokumentacji lub analizy;
- importuje, sprzedaje lub w jakikolwiek inny sposób wprowadza do obrotu kopię chronionej topografii, układy scalone wytworzone przy użyciu takiej kopii, a także wyroby zawierające takie układy scalone.
Z kolei, nie stanowi naruszenia prawa z rejestracji topografii:
- zastosowanie topografii układu scalonego w środkach komunikacji i ich częściach lub urządzeniach, które znajdują się na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej czasowo, a także w produktach, które znajdują się na tym obszarze w komunikacji tranzytowej (tzw. przywilej komunikacyjny);
- działanie osoby, która kopiuje bez zgody uprawnionego chronioną topografię, jeżeli czyni to w celach osobistych albo wyłącznie w celu oceny, analizy, badania lub nauczania (użytek osobisty);
- opracowanie topografii spełniającej wymóg oryginalności przez osobę trzecią na podstawie oceny lub analizy chronionej topografii (dopuszczalności podejmowania tzw. inżynierii wstecznej)
- korzystanie, w niezbędnym wymiarze, z topografii dla celów państwowych bez prawa wyłączności, jeżeli jest to konieczne dla zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia ważnych interesów Państwa, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego (korzystanie do celów państwowych na podstawie decyzji administracyjnej).
Przed hakerami zapewne nie obronimy Twojego układu scalonego, ale na pewno pomożemy w uzyskaniu prawa z rejestracji przed polskim Urzędem Patentowym oraz dochodzeniem przysługujących Ci roszczeń wobec naruszenia Twojego prawa. Zaprojektowałeś swój chip? Znasz kogoś kto zaprojektował? Zapraszamy do kontaktu.
