Drogi Czytelniku, czy kiedyś zdarzyło ci się otrzymać urzędowe pismo, liczące kilka stron tekstu, po przeczytaniu, którego nadal trudno było Ci zrozumieć, kolokwialnie mówiąc, co autor miał na myśli…? A może z racji wykonywanego zawodu, całkiem dobrze odnajdujesz się w żargonie prawniczym, ale z kolei napotkałeś trudności, próbując przełożyć klientowi złożone zagadnienie prawne na bardziej „ludzki” język? Wielostronnicowe ustawy, opinie prawne, wyroki, pozwy i inne teksty to chleb powszedni prawników i urzędników. Wydaje się, że jako społeczeństwo, zupełnie zapomnieliśmy o sentencjach sięgających czasów starożytnych Rzymian, zgodnie z którymi Leges ab ómnibus intéllegi debent, czyli prawo powinno być zrozumiałe dla wszystkich czy In légibus magis simplícitas quam difficúltas placet – w ustawach bardziej podoba się prostota niż zawiłość[1]. W doktrynie anglosaskiego prawa common law ostatnio coraz więcej mówi się o legal drafting czy legal design. Odpowiedzmy na pytanie, co znaczą te pojęcia i czy jest nadzieja na uproszczenie języka właściwego dla świata paragrafów?
Design
Design z jęz. angielskiego tłumaczony jest jako projekt, szkic, konstrukcja, wzór, wzornictwo[2]. Wydaje się jednak, że termin angielski jest szerszy, bardziej pojemny, przez co powstał nawet jego polski odpowiednik – dizajn. Design to przede wszystkim projektowanie – czyli „przelewanie” projektu na papier, ekran komputera lub inne tworzywo. W designie zasadniczo chodzi o to jak dany produkt został zaprojektowany[3] – czy jest użyteczny, przemyślany. Znaczenie mają także materiały wykorzystane w całym procesie. Wreszcie niekiedy pojęcie to utożsamia się z wyglądem danego produktu i tym czy oprócz warstwy użytkowej można mu też przypisać walory estetyczne.
Design thinking
Koncepcja ta w języku polskim określana jest mianem myślenia projektowego. Do tej pory najczęściej utożsamiana była z branżą nowych technologii, tymczasem coraz częściej wykorzystywana jest również przez inne sektory takie jak np. architektura, biznes, opieka zdrowotna czy nawet prawo. Myślenie projektowe polega na tworzeniu usług i produktów w taki sposób, aby były one proste w obsłudze, intuicyjne oraz jak najlepiej spełniały potrzeby odbiorców. Tym samym na piedestale stawia się doświadczenie końcowe użytkownika danego produktu[4].
Legal design
Koncepcja design thinking w prawie widoczna jest w coraz popularniejszym nurcie legal design, który po raz pierwszy pojawił się w doktrynie anglosaskiej. Za jego twórczynię uznaje się Margaret Hagan[5] – prawniczkę i projektantkę, dyrektorkę wykonawczą Legal Design Lab działającego na Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii[6]. Nurt ten zakłada tworzenie opinii prawnych, raportów i innych dokumentów w taki sposób, aby były one jak najbardziej przejrzyste i zrozumiałe dla odbiorcy. Główne postulaty zwolenników legal design to uproszczenie tradycyjnego języka prawniczego oraz dodawanie do tekstów prawnych warstwy wizualnej, tj. tabel, wykresów, schematów, które mają pomóc zrozumieć laikowi skomplikowane zagadnienie prawne[7].
Zgodnie z założeniem Margaret Hagan, celem proponowanych zmian jest skoncentrowanie się na człowieku.
„…projektowanie i prawo mają wspólny cel — kształtowanie sposobu, w jaki ludzie działają i wchodzą ze sobą w interakcje. Obydwa są zorientowane (przynajmniej w idei) na rozwiązywanie problemów, obsługę klientów i budowanie lepszych sposobów życia. Zajmują się także argumentacją i retoryką — stawiają hipotezy, wspierają je i puszczają w świat w nadziei, że wpłyną one na życie ludzi. (…) Legal design, projektowanie na potrzeby prawa, to zastosowanie zasad projektowania skoncentrowanego na człowieku i jego potrzebach w świecie prawa, tak aby system prawny i usługi prawnicze były bardziej przyjazne człowiekowi[8]”.
Wyobraźmy sobie, że z kancelarią kontaktuje się klient z prośbą o przygotowanie zwięzłej informacji co do procedury rejestracji znaku towarowego. Oto przykład odpowiedzi na pytanie klienta zaczerpnięty ze strony Urzędu Patentowego przygotowany w duchu legal design – zamiast ściany tekstu został zaprezentowany kolorowy schemat:
Źródło: Urząd Patentowy RP https://uprp.gov.pl/pl
Z pewnością skomplikowane procedury prawne pokazane w 7 następujących po sobie krokach będą bardziej zrozumiałe i przyjemniejsze w odbiorze.
Inny przykład z postępowaniem mediacyjnym, które może mieć kilka wariantów:
Źródło: https://gliwice.so.gov.pl/ulotka-informacyjna-zawierajaca-wyjasnienia-dotyczace-mediacji,m,mg,70,3,230
Spis treści
Dlaczego potrzebujemy legal design?
Zgodnie z tym co powiedziano wcześniej, legal design ma swoje korzenie w krajach anglosaskich, w których obowiązuje system prawny określany mianem common law. Pomysł upraszczania prawa stosowanego w konkretnych stanach faktycznych i tworzenia go bardziej zrozumiałym staje się tam coraz popularniejszy. Jednak wydaje się, że potrzeba wprowadzenia w życie założeń tego nurtu sięga dalej i odpowiada temu, co stosujemy aby zrozumieć prawo, np. ucząc się do egzaminu. Poniżej przykład legal design ułatwiającego naukę:
Źródło: Darmowy fragment [w:] Prawo handlowe w pigułce, wydanie 3, C.H. Beck, Warszawa 2022 https://www.ksiegarnia.beck.pl/21013-prawo-handlowe-w-pigulce?gad_source=1&gclid=Cj0KCQjwsaqzBhDdARIsAK2gqneLGxEjyHL3b4pWAma28c1COZ__H2FEilZqkbbUe5TEn7ewU4IxtHsaAmMrEALw_wcB#files
Jakie korzyści niesie ze sobą taki sposób przedstawiania prawa bądź innymi słowy – dlaczego warto?
Po pierwsze, wszyscy jesteśmy „użytkownikami” norm prawnych i warto żebyśmy, jako społeczeństwo, byli świadomi swoich praw i obowiązków. Być może często nie zdajemy sobie sprawy, że codziennie stajemy się podmiotami licznych stosunków prawnych, np. robiąc zakupy zawieramy umowę sprzedaży, kupując bilet autobusowy stajemy się stroną umowy przewozu itp. Każdego dnia korzystamy z prawa tak samo jak z innych towarów i usług, dlatego analogicznie jak w przypadku innych przedmiotów codziennego użytku, dobrze „zaprojektowane” regulacje prawne mogą przynieść społeczeństwu liczne korzyści[9]. Korzyści, o których mowa, pojawiają się przede wszystkim dlatego, że skomplikowane treści prawne dzięki legal design są przystępniejsze w odbiorze.
Po drugie, legal design z pewnością pozytywnie wpływa na podwyższanie podstawowego poziomu wiedzy z zakresu prawa w społeczeństwie, ponieważ z informacjami natury prawnej, przedstawionymi prościej, mają szansę zapoznać się nie tylko profesjonaliści. Legal design sprzyja zakończeniu podziałów społecznych przede wszystkim z uwagi na poziom wykształcenia lub jego kierunek, ale nie tylko, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części😉[10].
Po trzecie, nie bez znaczenia pozostaje fakt, że żyjemy w bardzo szybkich czasach. Naukowcy podkreślają, że mózg człowieka XXI wieku każdego dnia musi przetworzyć ogromną liczbę informacji, co stanowi nie lada wyzwanie. Związane jest to z postępem technologicznym i szybkim przepływem wiadomości. Każdego dnia jesteśmy bombardowani powiadomieniami, mailami, smsami, informacjami ze świata, z pracy, a przy tym każdy z nas prowadzi życie domowe[11]. Jako że często jesteśmy przebodźcowani, trudno jest nam się skupić i utrzymać uwagę na zwykłym tekście, w którym nie pojawiają się żadne „rozpraszacze”. Z tego względu często potrzebujemy upraszczać sobie treści oraz czynić je bardziej przystępnymi w odbiorze i tutaj z pomocą przychodzi legal design, który radzi sobie z tym świetnie.
Legal design w praktyce
Legal design powoli staje się zauważalny w praktyce stosowania prawa. Wówczas najczęściej pojawia się na stronach internetowych, w interfejsach aplikacji mobilnych oraz w dokumentach takich jak umowy czy regulaminy. W praktyce ta koncepcja uwidacznia się poprzez:
- używanie prostego języka często obfitującego w potocyzmy, a tym samym unikanie terminów typowo prawniczych, niezrozumiałych dla osób niezwiązanych zawodowo z prawem;
- stosowanie narzędzi edycji tekstu takich jak np.: kursywa, pogrubienie, podkreślenie czy akcenty kolorystyczne, które pozwalają na wizualne zaznaczenie najważniejszych informacji;
- stosowanie wykresów, tabel i schematów;
- dbałość o szatę graficzną, po to, aby tekst był jednocześnie merytoryczny i estetyczny pod kątem wizualnym[12]
W tym miejscu, warto przywołać mniej oczywiste przykłady wykorzystania legal design w praktyce stosowania prawa. Studenci Uniwersytetu SWPS w ramach uczelnianego projektu podjęli próbę przedstawienia złożonych procesów legislacyjnych oraz dostosowania hermetycznego prawniczego języka do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku, tak aby ułatwić im codzienne funkcjonowanie. Ich pomysły można było obejrzeć w czasie wystawy „Zmiana przez design. Legal Design 2.0.” na Uniwersytecie SWPS we Wrocławiu[13]. Była to druga edycja wydarzenia poświęconego problematyce legal design, która miała miejsce w 2019 r. Wydarzenia takie jak konferencje naukowe czy wystawy na ten temat organizowane przez Uniwersytet SWPS odbywają się cyklicznie. Ostatnia konferencja miała miejsce w 2023 r[14].
Źródło: https://web.swps.pl/strefa-designu/blog/539-communication/19918-legal-design-czy-mozna-zaprojektowac-prawo-zrozumiale-dla-wszystkich?dt=1715002071415
Studenci w ramach drugiej edycji wystawy zaproponowali m.in. następujące rozwiązania:
- aplikacja ABITASION posiadająca uproszczony, głosowy interfejs, która ma pomóc osobom z dysfunkcją wzroku w prosty sposób wynająć mieszkanie poprzez przeszukanie aktualnych ogłoszeń, zapoznanie się z umową najmu oraz wygenerowanie do niej aneksu z opisem mieszkania;
- zasady typograficzne, którymi mogliby posługiwać się prawnicy, co pozwoliłoby osobom niedowidzącym na zapoznanie się z treścią zawieranej umowy;
- aplikacja mobilna umożliwiająca rozpoznawanie produktów w sklepie działająca w ten sposób, że osoba, która z niej korzysta, przykłada telefon do półki w sklepie, a następnie za pomocą interfejsu głosowego słyszy wszystkie dane o produkcie. Pozwoli to konsumentowi podjąć świadomą decyzję co do zakupu[15].
Jakich błędów unikać?
Jeśli chcemy osiągnąć czytelną formę i jasny przekaz, na pewno warto unikać:
- gęstego tekstu
- złej struktury tekstu
- złego układu
- nadmiernego żargonu prawniczego
- małych czcionek
Co może być pomocne w legal design?
Aby tworzyć dokumenty w duchu legal design trzeba pamiętać o odbiorcy treści. W każdym dokumencie prawnym, niezależnie od tego czy będzie to opinia, regulamin czy umowa warto pamiętać o:
- używaniu prostego języka, unikaniu terminów typowo prawniczych, niezrozumiałych dla osób niezwiązanych zawodowo z prawem
- stosowaniu narzędzi edycji tekstu takich jak np.: kursywa, pogrubienie, podkreślenie czy akcenty kolorystyczne, które pozwalają na wizualne zaznaczenie najważniejszych informacji
- stosowaniu wykresów, tabel i schematów
- dbałości o szatę graficzną, po to, aby tekst był jednocześnie merytoryczny i estetyczny pod kątem wizualnym
Poza tym pomocne mogą być programy umożliwiające:
- tworzenie diagramów: Lucidchart, Microsoft Visio
- tworzenie ilustracji: Adobe Creative Suite, Canva, Piktochart, Photoshop
- prototypowanie: Adobe XD, Sketch. InVision
- automatyzację dokumentów: Loio
- uzyskiwanie informacji zwrotnej w wersji testowej: UserTesting, Google Forms, SurveyMonkey
- zarządzanie projektami: Trello, Asana, JIRA
Jak w naszej praktyce wykorzystujemy założenia legal design?
Tworząc dokumenty zgodne z duchem legal design musimy współpracować z grafikami i ekspertami od komunikacji. Efekty są bardzo czytelne :-). Poniżej przykładowa umowa wykonana przez https://www.tinymoonanimation.com/pl
Czy legal design może być zastosowany w każdym dokumencie?
Co do zasady legal design może być zastosowany w dokumencie każdego rodzaju. Jednak istnieją akty prawne lub dokumenty, jak np. złożone umowy korporacyjne czy określenia mające szczególne znaczenia, które często wymagają zachowania określonego stopnia formalizmu, a także precyzyjnego wyjaśnienia pojęć z użyciem specjalistycznych terminów. Ponadto w dokumentach tego typu umieszczenie grafik czy kolorowych akcentów, mogłyby zostać uznane za mało profesjonalne i nie licytujące z powagą negocjujących je uczestników biznesowych.
Nie stoi to jednak na przeszkodzie, aby i w dokumentach tego rodzaju wykorzystywać podstawowe założenia myślenia projektowego i legal design. Czasami może okazać się, że rzeczowe przedstawienie postanowień umownych za pomocą tabeli lub wykresu jest bardziej czytelne aniżeli opisywanie wszystkich możliwości i zależności. Z pewnością taki zabieg nie wpłynie negatywnie na powagę dokonywanej czynności prawnej, a wręcz w drugą stronę – w razie ewentualnego postępowania sądowego mniej zawiły zapis umowny może okazać się bardzo korzystny.
Do jakich dochodzimy wniosków upraszczając nasze dokumenty?
Tam gdzie możemy, upraszajmy przekaz. Prawo jest trudne nawet dla prawników, a skoro musi myć stosowane przez wszystkich to warto pamiętać, że:
- dobrze zaprojektowane regulacje mogą zaowocować znajomością norm prawnych, pewnością obrotu
- uproszczona treść i jej graficzne przedstawienie sprzyjają przyswajaniu informacji
- przystępna forma pozwala na dostosowanie do oczekiwań i potrzeb użytkowników regulacji, zrozumienie i stosowanie norm prawnych
Podsumowując, legal design to narzędzie, które dopiero „stawia swoje pierwsze kroki” w procesie stosowania prawa. Wydaje się, że praktycy na razie podchodzą do niego z dystansem. Dużo więcej natomiast dzieje się w kontekście tego zagadnienia w sferze naukowej i akademickiej. O legal design coraz więcej się pisze, rozmawia i rozważa korzyści oraz zagrożenia płynące z zastosowania tego typu konstrukcji. LGL także postanowiło dołączyć do debaty! 20 czerwca nasza kancelaria weźmie udział w konferencji organizowanej przez Rzeczpospolitą – LEGAL LEADERSHIP SUMMIT, na której opowiemy właśnie o legal design😉 Wszystkich zainteresowanych serdecznie zapraszamy do dołączenia i podzielenia się swoimi wrażeniami o nowych trendach panujących w prawniczym świecie. Więcej informacji o wydarzeniu można znaleźć tutaj. Do zobaczenia!
