Status części zamiennych od dawna jest ważnym tematem w debacie dotyczącej wyzwań prawa własności intelektualnej. O tym zagadnieniu oraz związanej z nim klauzuli napraw wspominaliśmy nie tak dawno tutaj. Powracamy do tematu w związku z dzisiejszym wejściem w życie dyrektywy 2024/1799 w sprawie wspólnych zasad promujących naprawę towarów  zmieniającej rozporządzenie (UE) 2017/2394 oraz dyrektywę (UE) 2019/771 i (UE) 2020/1828[1] (tzw. dyrektywa R2R, z ang. R2R – Right to Repair). Co nowe unijne przepisy oznaczają dla producentów mających zarejestrowany znak towarowy, a co dla konsumentów? Sprawdźmy!

Klauzula napraw, czyli co?

Klauzulą napraw nazywany jest art. 106¹ ustawy Prawo własności przemysłowej (dalej jako pwp), zgodnie z którym:

• ochrona z tytułu prawa z rejestracji wzoru nie przysługuje wytworowi, który stanowi część składową wytworu złożonego, używaną do naprawy tego wytworu w taki sposób, by przywrócić mu jego wygląd początkowy
• osoby trzecie mogą korzystać z wytworu, o którym mowa powyżej, poprzez jego wytwarzanie, oferowanie, wprowadzanie do obrotu, import, eksport lub używanie wytworu, w którym wzór jest zawarty bądź zastosowany, lub poprzez składowanie takiego wytworu dla takich celów.

Przepis ten dotyczy sytuacji, w której (w szczególności) firmy motoryzacyjne rejestrują jako wzór przemysłowy nie tylko cały pojazd, ale także jego poszczególne elementy takie jak np.: elementy karoserii, światła, felgi itd. Gdyby nie ten przepis, to w razie usterki, z uwagi na zarejestrowany wzór przemysłowy, konsument legalnie mógłby korzystać wyłącznie z autoryzowanych części zamiennych w celu przywrócenia funkcjonalności rzeczy. To z kolei oznaczałoby dla niego dużo wyższe koszty, a tym samym wiązałoby się z pewnymi niedogodnościami.

Z tego względu, od lat można było obserwować dyskusję na temat tego jak najlepiej, bez uszczerbku dla interesów producentów i konsumentów, rozwiązać ten problem? Polski ustawodawca w 2007 r.[2] wprowadził w życie przepis art. 106¹ pwp, dopuszczając korzystanie z części zamiennych w odniesieniu do części składowych wytworów złożonych wyłącznie jeżeli ma to służyć naprawie przedmiotu w taki sposób, aby przywrócić jego wygląd początkowy.

Artykuł 106¹ pwp to ustawowe ograniczenie monopolu eksploatacyjnego przysługującego podmiotowi prawa z rejestracji wzoru przemysłowego. Na monopol ten, czyli na treść prawa ochronnego z rejestracji wzoru przemysłowego, składają się określone w art. 106¹ ust. 2 czynności takie jak wytwarzanie, oferowanie, wprowadzenie do obrotu, import, eksport, używanie, składowanie o charakterze zawodowym lub zarobkowym.

Oznacza to, że do czynności tych ma prawo uprawniony z wzoru przemysłowego. Inny podmiot na gruncie art. 106¹ pwp może korzystać z wzoru przemysłowego, gdy:

• część składowa wytworu złożonego, używana jest do naprawy tego wytworu w taki sposób, by przywrócić mu jego wygląd początkowy
• część składowa wytworu złożonego musi mieć status części zamiennej, tj. być przeznaczona w procesie naprawy wytworu do przywracania mu jego wyglądu podstawowego.

A zatem, tylko wtedy, kiedy obydwie przesłanki spełnione są kumulatywnie[3], można legalnie skorzystać z innych części dostępnych na rynku aniżeli te oferowane przez producenta.

Statusu części zamiennej nie będą miały części wytwarzane w celu użycia ich do montowania nowych wytworów, a także części, które mają posłużyć do zmiany wyglądu lub parametrów wytworu złożonego.

Definicję części składowej znajdziemy w art. 47 § 2 kodeksu cywilnego i zgodnie z nią “częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości lub przedmiotu odłączonego”. Zatem art. 106¹ pwp posługuje się szerszym pojęciem części składowej. W rozumieniu pwp jest to każdy element, który w procesie naprawczym wytworu złożonego może zostać wykorzystany do przywrócenia mu pierwotnej zewnętrznej postaci. Częścią składową w rozumieniu art. 106¹ ust. 1 jest tylko element zewnętrznej, widocznej dla oka postaci wytworu[4]. 

Co dyrektywa R2R oznacza dla producentów?

Dyrektywa nakłada na przedsiębiorców szereg obowiązków, które prezentujemy poniżej. Warto też zaznaczyć, że są one podyktowane nie tylko chęcią poprawienia sytuacji konsumentów, ale przede wszystkim są przejawem troski o środowisko i próbą walki z nadmiernym konsumpcjonizmem[5].

Naprawa urządzeń[6]

Po pierwsze, producenci będą mieli obowiązek umożliwić konsumentom naprawę zakupionego towaru. Obowiązek ten powstanie po stronie producenta, jeżeli wada ujawni się poza zakresem odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu sprzedaży rzeczy niezgodnej z umową, tj. jeśli wada nie istniała w momencie dostawy albo jeżeli ujawni się ona po okresie odpowiedzialności sprzedawcy (dwuletniej rękojmi konsumenckiej[7]. W ramach tego obowiązku producenci zobowiązani będą zapewnić konsumentom dostęp do informacji w postaci instrukcji, wytycznych itd. umożliwiających naprawę sprzętu samodzielnie lub przed podmioty trzecie zajmujące się serwisem. Dodatkowo nabywcy towarów będą mogli żądać naprawy przez producenta. W ramach tego obowiązku mieści się także zakaz stosowania praktyk, programów itp. uniemożliwiających lub utrudniających proces naprawy.

Obowiązek naprawy nie dotyczy wszystkich towarów, a jedynie tych wskazanych w załączniku nr 2 do dyrektywy R2R. Wśród nich znajdują się:

• sprzęt gospodarstwa domowego (m.in.: pralki, zmywarki do naczyń, suszarki)
• sprzęt elektroniczny (m.in.: telefony komórkowe, komputery itp.)
• odkurzacze
• narzędzia chłodnicze
• sprzęt do spawania
• towary zawierające baterie do lekkich środków transportu.

Co ważne, naprawa będzie nieodpłatna, jeżeli będzie wynikać z udzielonej gwarancji handlowej (np. w sytuacji, gdy producent zapewniał trwałość towaru). W pozostałych przypadkach dopuszczalna jest naprawa odpłatna, która swoją ceną może obejmować:

• usługę naprawy,
• koszt części zamiennych,
• prowadzenie punktu serwisowego i marżę.

Producent powinien jednak tak określić cenę, aby „nie odstraszała” ona konsumenta od naprawy. Ustalenie kosztów i zasad całego procesu musi zostać określone umownie (ten obowiązek nie pojawia się jednak w przypadku, gdy nabywca towaru dokonuje naprawy w innym punkcie aniżeli u producenta).

Informowanie o obowiązku naprawy

Zgodnie z art. 6 dyrektywy R2R producenci będą też zobowiązani informować konsumentów o spoczywającym na nich obowiązku naprawy a także o oferowanych w tym zakresie usługach. Taki komunikat powinien być przedstawiony przejrzysty i zrozumiały, np. na stronie internetowej, a ponadto powinien on być łatwo dostępny.

Zapewnienie towarów zastępczych

Oprócz obowiązku naprawy, producenci aby bardziej zachęcić konsumentów, do naprawiania zepsutych produktów, powinni zapewniać towary zastępcze na czas naprawy. Towar zastępczy miałby być udostępniony konsumentowi na zasadzie użyczenia.

Europejski formularz informacji o naprawie

Art. 4 dyrektywy R2R poświęcony został europejskiemu formularzowi informacji o naprawie, który konsument ma prawo otrzymać, na swój wniosek, przed zawarciem umowy o świadczenie usług naprawczych.

W formularzu tym powinny znaleźć się następujące dane:

• dane służące identyfikacji podmiotu zajmującego się naprawą;
• pełny adres siedziby podmiotu zajmującego się naprawą, jego numer telefonu, adres poczty elektronicznej oraz inne środki komunikacji online, umożliwiające konsumentowi szybkie i skuteczne skontaktowanie się i porozumiewanie się z podmiotem zajmującym się naprawą;
• towar, który ma zostać naprawiony;
• charakter wady i sugerowany rodzaj naprawy;
• cena lub – jeżeli nie można jej w sposób racjonalny obliczyć z wyprzedzeniem – sposób, w jaki zostanie ona obliczona, oraz maksymalna wysokość ceny naprawy;
• orientacyjny czas potrzebny na dokonanie naprawy;
• dostępność tymczasowych towarów zastępczych na czas naprawy oraz, w stosownych przypadkach, ich koszty, które konsument będzie zobowiązany pokryć;
• miejsce dostarczenia przez konsumenta towarów przeznaczonych do naprawy;
• w stosownych przypadkach dostępność usług dodatkowych oferowanych przez podmiot zajmujący się naprawą, takich jak usunięcie, instalacja i transport, a także ewentualne koszty takich usług spoczywające na konsumencie.

Podmiot zajmujący się naprawą nie może zmienić warunków naprawy określonych w formularzu przez okres 30 dni. Jest to czas, w którym konsument może porównać inne oferty dostępne na rynku i wybrać tę, która najlepiej będzie spełniała jego potrzeby[8].

Platforma internetowa dotycząca napraw i towarów nadających się do naprawienia

Zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy R2R państwa członkowskie są zobowiązane do stworzenia przynajmniej jednej strony internetowej umożliwiającej konsumentom znalezienie podmiotów zajmujących się serwisowaniem i naprawą konkretnych produktów na terytorium danego kraju. Platforma ta powinna umożliwiać wyszukiwanie pod kątem towarów, lokalizacji, oferowanych usług i warunków naprawy (takich jak np.: czas czy dostępność towarów zastępczych). Ponadto za jej pośrednictwem konsument powinien mieć możliwość złożenia wniosku o wydanie europejskiego formularza informacji o naprawie.

A co z konsumentami?

Jak wynika z powyższych ustaleń dyrektywa R2R ma zapewnić konsumentom szersze gwarancje co do naprawy produktów w trakcie okresu gwarancyjnego jak i po jego wygaśnięciu. Ustawodawca unijny gwarantuje szereg rozwiązań, które mają ułatwić proces naprawy zakupionych produktów. Dyrektywa R2R nie przewiduje dla konsumentów żadnych obowiązków, a jedynie przyznaje im szereg nowych uprawnień, będących wynikiem obowiązków nałożonych na producentów. Tj. wśród nowych konsumenckich uprawnień można wyróżnić:

• prawo do naprawy,
• prawo do informacji o naprawie,
• prawo do uzyskania towaru zastępczego na czas naprawy czy
• prawo do uzyskania europejskiego formularza informacji o naprawie.

Sankcje

W dyrektywie R2R przewidziano 3 rodzaje sankcji, których wymierzaniem mają zająć się właściwe organy państw członkowskich w razie zachowań naruszających przepisy dyrektywy. Są to:

• nieważność postanowień umownych wyłączających lub utrudniających obowiązek naprawy, a także uznanie za nieuczciwe praktyki rynkowe działań producentów polegających na ograniczeniu możliwości naprawy;
• zwrócenie konsumentowi opłaty za usługę diagnostyczną – w przypadku, gdy podmiot zajmujący się naprawą nie wykona usługi pomimo zaakceptowania przez konsumenta warunków przedstawionych w europejskim formularzu informacji o naprawie;
• kary pieniężne za naruszenie krajowych przepisów wydanych w celu realizacji dyrektywy R2R.

Dyrektywa R2R, a prawo własności intelektualnej?

Poza wspomnianym na początku 106¹ pwp, warto wspomnieć obawach naruszenia poufności. W ramach obowiązku naprawy producenci, tak jak wspomnieliśmy powyżej, muszą zapewnić instrukcje oraz ujawnić niezbędne informacje techniczne, aby inne punkty serwisowe mogły skutecznie usunąć uszkodzenia rzeczy. Po stronie producentów mogą zatem pojawić się wątpliwości, co do podania do wiadomości publicznej informacji ujawniających stosowane na etapie produkcji technologie i rozwiązania techniczne, często chronione prawami własności intelektualnej i objęte tajemnicą przedsiębiorstwa. Jak jednak podkreśla Karolina Olszewska wydaje się, że nie można w tym przypadku dopatrywać się naruszenia praw IP, ponieważ producent zawsze może odmówić udostępnienia takich informacji, jeżeli takie działanie mogłoby narazić go na nieuprawnione korzystanie z przedmiotu ochrony[9].

Ustawodawca unijny dyrektywą R2R nie tylko dąży do poprawienia sytuacji konsumentów ale, jak wspomnieliśmy wcześniej, stara się też walczyć z nadmiernym konsumpcjonizmem, promując starą, dobrą naprawę rzeczy zepsutych. W końcu chyba każdy nas znalazł się w sytuacji, w której zmuszony był zrezygnować z użytkowania danego przedmiotu tylko dlatego, że urządzenie przestało być wspierane oprogramowaniem przez producenta lub zwyczajnie koszty naprawy przewyższały zakup nowego produktu. Jako konsumenci zawsze powinniśmy mieć prawo do świadomego podjęcia decyzji o nowym zakupie, a nie być do tego niejako „zmuszeni”. Dyrektywa wchodzi w życie dzisiaj, natomiast państwa członkowskie do 31 lipca 2026 r. mają czas na wdrożenie jej założeń poprzez wprowadzenie nowych przepisów prawnych. Z niecierpliwością czekamy na efekty😉