Zabawki odgrywają kluczową rolę w rozwoju dzieci, wspierając ich kreatywność, zdolności poznawcze czy społeczne. Zabawa to nieodłączny element dzieciństwa, ale równie ważne jak radość płynąca z gry jest bezpieczeństwo. Niestety, jeśli zabawki nie spełniają odpowiednich standardów, mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia najmłodszych. W Unii Europejskiej bezpieczeństwo zabawek jest priorytetem, a obowiązujące regulacje, jako jedne z najbardziej restrykcyjnych na świecie, są tego odzwierciedleniem. Zbliżające się święta, jako czas wzmożonych zakupów, to doskonała okazja, aby przyjrzeć się bliżej przepisom, które mają na celu ochronę dzieci przed potencjalnym ryzykiem związanym z używaniem nieodpowiednich produktów.
O tym, że zabawki faktycznie bywają niebezpieczne dla życia i zdrowia dzieci, świadczą przytoczone na końcu wpisy przykłady zabawek wycofanych z rynku. Gdyby nie przepisy, o których dzisiaj piszemy, niejednokrotnie zabawka stałaby się przyczyną nieszczęścia, doprowadzając do tragedii wbrew swojemu przeznaczeniu.
Spis treści
Ramy prawne bezpieczeństwa zabawek
Na szczeblu unijnym ramy prawne w tej dziedzinie wyznacza przede wszystkim dyrektywa 2009/48/WE w sprawie bezpieczeństwa zabawek z dnia 18 czerwca 2009 r. (dalej: dyrektywa „zabawkowa”), która określa szczegółowe kryteria, jakie muszą spełniać zabawki przed wprowadzeniem ich do obrotu na wspólnym rynku. Uwzględnia ona nie tylko ogólne zagrożenia, ale także szczególne kwestie związane m.in. z właściwościami chemicznymi, higienicznymi czy zabawki elektryczne, czemu uwaga zostanie poświęcona w dalszej części wpisu.
Dyrektywa ta, stanowi odpowiedź na wyzwania wynikające z postępu technologicznego i zmieniających się standardów bezpieczeństwa, gdyż określa konieczne ramy prawne w tych aspektach. Zapewniono więc spójność z „nowymi ramami prawnymi” wprowadzonymi w 2008 roku. Nowe ramy prawne mają bowiem na celu poprawę wewnętrznego rynku towarów i wzmocnienie warunków wprowadzania szerokiej gamy produktów na rynek UE. Jest to pakiet środków mających na celu poprawę nadzoru rynku i podniesienie jakości ocen zgodności. Wyjaśnia on również stosowanie oznakowania CE i tworzy zestaw narzędzi do wykorzystania w prawodawstwie dotyczącym produktów.[i]
W art. 2 ust. 1 dyrektywy „zabawkowej” czytamy, że ma ona zastosowanie do produktów zaprojektowanych lub przeznaczonych, wyłącznie lub nie, do użytku podczas zabawy przez dzieci poniżej 14 roku życia (zwanych dalej „zabawkami”). Taki zakres definicji zabawki jest jednak ograniczony ust. 2, wyłączając jej zastosowanie do następujących zabawek:
a) sprzętu do publicznego użytku na placach zabaw;
b) automatycznych urządzeń służących do zabawy, działających na monety lub nie, przeznaczonych do publicznego użytku;
c) pojazdów dla dzieci wyposażonych w silniki spalinowe;
d) zabawek z silnikami parowymi; oraz
e) proc i katapult.
Co ciekawe, w tekście dyrektywy znajduje się odrębna definicja „zabawki funkcjonalnej”, oznaczająca zabawkę, która działa i jest używana w taki sam sposób jak produkt, urządzenie lub instalacja przeznaczone do użytku dorosłych, i która może być pomniejszonym modelem takiego produktu, urządzenia lub instalacji. Rozróżniono także: „zabawkę ruchową”, „zabawkę chemiczną”, „zapachową grę planszową” czy nawet „zestaw kosmetyczny”.
Dyrektywę „zabawkową” do polskiego porządku prawnego wdrożyło rozporządzenie Ministra Rozwoju i Finansów w sprawie wymagań dla zabawek z dnia 20 października 2016 r. Określa ono przede wszystkim wymagania dla zabawek, procedury oceny zgodności, zakres dokumentacji technicznej zabawek, sposób oznakowania zabawek oraz elementy deklaracji zgodności. Co istotne, rozporządzenie powinno być czytane łącznie z ustawą o systemach oceny zgodności i nadzoru rynku.[ii]
Ogólne wymagania dla zabawek oraz ostrzeżenia na etykietach
Dyrektywa określa generalne kryteria bezpieczeństwa, które muszą spełniać zabawki przed wprowadzeniem ich do obrotu w UE. Na marginesie należy podkreślić, że zabawki muszą być również zgodne z wszelkimi innymi przepisami UE mającymi do nich zastosowanie. Zasadnicze wymogi bezpieczeństwa obejmują:
- zagrożenia ogólne: zdrowie i bezpieczeństwo dzieci, a także innych osób, takich jak rodzice lub opiekunowie;
- zagrożenia szczególne: fizyczne i mechaniczne, łatwopalne, chemiczne, elektryczne, higieniczne i radioaktywne.[iii]
Obecna dyrektywa zabawkowa wprowadza bardziej restrykcyjne regulacje dotyczące stosowania chemikaliów w zabawkach, znacznie zaostrzając przepisy w porównaniu do wcześniejszej dyrektywy 88/378/EWG. Szczególną uwagę poświęcono substancjom chemicznym o potencjalnie szkodliwym działaniu na zdrowie. Substancje CMR, które mogą powodować raka, mutacje genetyczne lub negatywnie wpływać na rozrodczość i rozwój płodu, zostały zakazane w stężeniach przekraczających określone limity, chyba że naukowa ocena dowiedzie ich bezpieczeństwa. Ponadto ograniczono zawartość 19 pierwiastków ciężkich, takich jak rtęć czy kadm, w dostępnych częściach zabawek, zgodnie z normami dyrektywy. Dyrektywa zakazuje także stosowania 55 substancji zapachowych o właściwościach alergizujących, z wyjątkiem kilku, które mogą być używane pod warunkiem ich wyraźnego oznaczenia na etykiecie i spełnienia dodatkowych wymagań.[iv]
W rozporządzeniu z kolei, w rozdziale 2 poświęconym wymaganiom dla zabawek, ustanowiono dwa ogólne wytyczne przy projektowaniu i produkowaniu zabawek:
- zabawki, a także zawarte w nich substancje chemiczne nie mogą̨ stanowić zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia dzieci lub osób trzecich podczas przewidywanego okresu ich użytkowania, zgodnie z przeznaczeniem lub w sposób możliwy do przewidzenia, z uwzględnieniem zachowania się dzieci;
- podczas projektowania i produkowania zabawek uwzględnia się zdolności dzieci, a tam, gdzie jest to uzasadnione, również ich opiekunów, w szczególności w przypadku zabawek przeznaczonych dla dzieci w wieku poniżej 36 miesięcy lub z innych określonych grup wiekowych.
Kolejne przepisy rozporządzenia, wraz z załącznikiem nr 1, precyzyjnie określają oba te wymagania, wskazując szczegółowo, jakie cechy fizyczne, mechaniczne i chemiczne zabawek są akceptowalne, a które podlegają zakazowi.[v]
Bezpieczeństwo i ochrona prywatności w fazie projektowania zabawek
Zabawki wyposażone w elementy cyfrowe muszą być projektowane zgodnie z normami bezpieczeństwa i ochrony prywatności. Podkreśla się, że zabawki wykorzystujące sztuczną inteligencję, objęte postanowieniami AI Act, będą musiały spełniać wymogi w zakresie cyberbezpieczeństwa, ochrony danych osobowych oraz prywatności. Producenci zabawek z funkcjami cyfrowymi są zobowiązani do przestrzegania unijnych standardów cyberbezpieczeństwa, a także do uwzględniania potencjalnych zagrożeń dla zdrowia psychicznego i rozwoju poznawczego dzieci, jeśli sytuacja tego wymaga. Ponadto zabawki muszą spełniać wymogi zaktualizowanych przepisów dotyczących ogólnego bezpieczeństwa produktów, w tym w obszarach sprzedaży online, zgłaszania wypadków, praw konsumentów do informacji oraz dostępnych środków zaradczych.[vi]
Po czym rozpoznać bezpieczne zabawki?
Litery „CE” pojawiają się na wielu produktach sprzedawanych na jednolitym rynku w Europejskim Obszarze Gospodarczym. Oznaczają one, że produkty sprzedawane w EOG zostały ocenione pod kątem spełnienia wysokich wymagań w zakresie bezpieczeństwa, zdrowia i ochrony środowiska.[vii] Zgodnie z definicją zawartą w dyrektywie zabawkowej:
„oznakowanie CE” oznacza oznakowanie, poprzez które producent wskazuje, że zabawka spełnia mające zastosowanie wymagania we wspólnotowym prawodawstwie harmonizacyjnym przewidującym jej umieszczanie.
Kupując na terenie EOG zabawkę, na przykład pluszowego misia czy zestaw klocków, można zauważyć właśnie oznaczenie CE. Symbol ten wspiera uczciwą konkurencję, zobowiązując wszystkich producentów do przestrzegania jednolitych standardów. Oznaczenie CE na zabawce jest deklaracją producenta, że produkt spełnia wszystkie wymagania prawne związane z bezpieczeństwem i może być swobodnie sprzedawany na rynku EOG. Dotyczy to zarówno zabawek wyprodukowanych lokalnie, jak i tych importowanych spoza obszaru EOG.
Jak dowiadujemy się na stronie Komisji Europejskiej, istnieją dwie główne korzyści, jakie oznakowanie CE przynosi przedsiębiorstwom i konsumentom w EOG:
- przedsiębiorstwa wiedzą, że produkty opatrzone oznakowaniem CE mogą być sprzedawane w EOG bez ograniczeń;
- konsumenci cieszą się takim samym poziomem ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i środowiska w całym EOG.[viii]
Kolejnymi z oznaczeń, na które warto zwrócić uwagę podczas zakupów, są wszelkiego rodzaju ostrzeżenia. Zabawki mogą być bowiem tak zaprojektowane, że pewne ich cechy będą przyciągać uwagę dzieci poniżej trzeciego roku życia, a niektóre powyżej. Ze względu więc na skłonność młodszych dzieci do wkładania zabawek do ust oraz ich ograniczone zdolności psychomotoryczne, zabawki przeznaczone dla starszych grup wiekowych mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla najmłodszych.[ix] Zgodnie z przepisami rozporządzenia na zabawce, na przymocowanej etykiecie lub na opakowaniu i, jeżeli to konieczne, w instrukcji użytkowania dołączonej do zabawki, umieszcza się – w sposób widoczny, łatwo czytelny, zrozumiały oraz dokładny – ostrzeżenia. Treść ostrzeżenia poprzedza się słowem „Ostrzeżenie” lub „Ostrzeżenia”.[x] Przykładem jest ostrzeżenie skierowane do dzieci w wieku poniżej 3 lat.
Obowiązki producentów, importerów i dystrybutorów
Bezpieczeństwo zabawek dostępnych na rynku wymaga współpracy wszystkich podmiotów zaangażowanych w ich produkcję i dystrybucję. Producenci, importerzy i dystrybutorzy ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie, że oferowane przez nich produkty spełniają surowe wymogi bezpieczeństwa. Są oni zobowiązani do przestrzegania szeregu regulacji, które mają na celu ochronę dzieci przed ryzykiem związanym z użytkowaniem zabawek. Każda z tych grup ma szczególnie określone obowiązki, które postaramy się po krótce przybliżyć.
producenci
Zgodnie z definicją zawartą w dyrektywie, „producent” oznacza każdą osobę fizyczną lub prawną, która wytwarza zabawkę lub która zleca jej zaprojektowanie lub wytworzenie i oferuje zabawkę pod własną nazwą lub znakiem towarowym. I to właśnie producenci odgrywają kluczową rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa produktów wprowadzanych na jednolity rynek EOG. To oni są odpowiedzialni przede wszystkim za przeprowadzenie oceny bezpieczeństwa, stworzenie dokumentacji technicznej, wystawienie deklaracji zgodności UE i umieszczenie oznakowania CE na produkcie.[xi]
A czym jest tak właściwie ocena bezpieczeństwa?
Polega ona na identyfikacji potencjalnych zagrożeń, które zabawka może stwarzać, oraz analizie ewentualnego narażenia na takie zagrożenia. Ocena bezpieczeństwa powinna być przeprowadzona przed wprowadzeniem zabawki do obrotu.[xii]
Istnieją z kolei dwa sposoby przeprowadzenia oceny zgodności pozwalające na sprzedaż zabawek. Producent musi wykazać zgodność zabawki poprzez:
- samodzielną weryfikację przy użyciu zharmonizowanych norm;
- weryfikację przez stronę trzecią za pośrednictwem jednostki notyfikowanej.
Jak wcześniej wspomniano, wszystkie zabawki sprzedawane na jednolitym rynku EOG muszą posiadać oznakowanie CE jako deklarację producenta, że zabawka spełnia zasadnicze wymagania bezpieczeństwa. I o zamieszczeniu owego oznaczenia także musi zatroszczyć się producent.[xiii]
Nie można zapomnieć o tym, że jeżeli producent ma siedzibę poza UE i jako importer lub dystrybutor wprowadza zabawkę do obrotu, korzystając z własnej nazwy lub znaku towarowego, automatycznie przyjmuje obowiązki producenta.[xiv]
importerzy i dystrybutorzy
„Importer” z kolei oznacza każdą osobę fizyczną lub prawną, mającą siedzibę we Wspólnocie, wprowadzającą na rynek wspólnotowy zabawkę z kraju trzeciego. „Dystrybutor” zaś to każda osoba fizyczna lub prawna w łańcuchu dostaw, inna niż producent lub importer, która udostępnia zabawkę na rynku.
W obowiązku importerów i dystrybutorów leży zapewnienie, że tylko produkty zgodne z przepisami UE, posiadające oznakowanie CE, są wprowadzane na rynek EOG. Jako pośrednicy między producentami i handlowcami muszą działać z należytą starannością przy udostępnianiu zabawek i zagwarantować, że produkty, które dystrybuują lub importują, spełniają je.[xv]
Zagrożenia i przykłady zabawek wycofanych z rynku EOG
Wbrew powszechnej opinii, miejsce produkcji zabawek nie wpływa na obowiązujące je standardy. Wszelkie zabawki wprowadzane na rynek EOG muszą spełniać te same przepisy, bez względu na kraj, w którym zostały wyprodukowane. W przypadku zabawek spoza EOG to na importerze, w porozumieniu z producentem, spoczywa obowiązek zapewnienia zgodności z wymaganiami bezpieczeństwa. Produkty wysokiej jakości od renomowanych marek, dostępne obecnie w Europie, są więc bezpieczne niezależnie od miejsca ich wytworzenia.[xvi]
Mimo jednak, że rynek UE należy do najbezpieczniejszych na świecie, niebezpieczne zabawki wciąż trafiają w ręce konsumentów. Według EU Safety Gate (unijnego systemu szybkiego ostrzegania o niebezpiecznych produktach konsumenckich) zabawki były najczęściej zgłaszaną kategorią produktów, stanowiąc 23% wszystkich zgłoszeń w 2022 r. i 20% w 2021 r.[xvii]
Główne problemy związane z bezpieczeństwem, które zarzuca się podmiotom wprowadzającym zabawki na rynek to obecność wysokiego poziomu syntetycznych substancji chemicznych, które mogą niekorzystnie wpływać na zdrowie dzieci oraz występowanie małych części, mogących stwarzać ryzyko zadławienia się. Ponadto, na wielu zabawkach brakuje niezbędnych informacji, takich jak dane producenta i szczegóły umożliwiające jego identyfikację, co jest niezgodne z dyrektywą zabawkową.[xviii]
Za przykład wycofanej zabawki może posłużyć zabawkowy pistolet „Mitraglia” (nr partii: GTF048 25112021). Przyssawki pocisków były bowiem podatne na łatwe oderwanie i wystarczająco małe, aby zmieścić się w ustach dziecka, stwarzając znaczne ryzyko zadławienia. Co więcej, energia kinetyczna pocisków była zbyt wysoka, co mogło doprowadzić do obrażeń przy uderzeniu, zwłaszcza oczu.
źródło: https://mccaa.org.mt/Section/Content?contentId=9426
Ponadto na nieoficjalnej liście 10 najbardziej niebezpiecznych zabawek wszechczasów, znalazł się „Zestaw odcisków palców – CSI” (ang. „Fingerprint Kit – CSI”). Zabawka bazowała na kultowym amerykańskim serialu kryminalnym. W zestawie znajdował się specjalny proszek i pędzelki, za pomocą których dzieci mogły pobierać odciski palców. Problem polegał na tym, że proszek zawierał azbest. Grupa ekspertów ds. ochrony środowiska, która odpowiadała na otrzymywane zgłoszenia o niebezpiecznych zabawkach, stwierdziła, że w „proszku do odcisków palców” znajdowało się 7% tremolitu – jednej z najniebezpieczniejszych form azbestu, który jest jedną z przyczyn nowotworów. Zabawka została wycofana z rynku po tym, jak organizacja zajmująca się chorobami związanymi z rtęcią i azbestem złożyła pozew przeciwko Consumer Products.[xix]
źródło: https://thedailyrecord.com/2007/12/21/cbs-orders-csi-toy-fingerprint-kits-removed-from-toy-shelves/
Za kolejny przykład wycofanych z rynku serii zabawek mogą posłużyć „Cabbage Patch Dolls”. Początkowo wywołały one prawdziwą furorę wśród małych dziewczynek, a matki i ojcowie ustawiali się w długich kolejkach przed sklepami, aby tylko je kupić. Dlaczego dzieci tak bardzo je polubiły? Mogły je bowiem „karmić” plastikowym jedzeniem. Naprawdę „przeżuwały” i „połykały” podawane im jedzenie. Problem jednak polegał na tym, że ich mechaniczne szczęki nie miały mechanizmu zatrzymującego i nie rozróżniały plastikowego jedzenia od palców czy włosów dziecka. Lalki pojawiły się na rynku pod koniec lat 80-tych i zostały wycofane w połowie lat 90-tych po kilku incydentach z udziałem małych dziewczynek.[xx]
źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Cabbage_Patch_Kids
Jeszcze inne lalki, które zostały uznane za niebezpieczne, to tzw. „Sky Dancers”. Były one pięknymi wróżkami ze skrzydłami, kiedy po naciśnięciu podstawy lalka rozkładała skrzydła i wzbijała się w powietrze. Niestety prędkość, z jaką lalki startowały, była bardzo duża i nikt nie mógł przewidzieć, dokąd będą zmierzać i gdzie spadną. Spowodowało to wiele obrażeń u dzieci, takich jak złamane zęby, urazy oczu czy siniaki. Sky Dancers zostały wycofane w 2000 roku.[xxi]
źródło: https://factschology.com/factschology-articles-podcast/flying-sky-dancers-ban
“Użytkownik zabawek” zwykle bywa nieświadomy zagrożeń. To na dorosłych spoczywa obowiązek zapewnienia, aby zabawa była bezpieczna. Oczywiście, bezpieczeństwo zabawek wymuszone przepisami nie zastąpi zdrowego rozsądku i opieki ich opiekunów. Przepisy pozwalają jednak szybko zareagować i zminimalizować zagrożenie tam, gdzie nie starczy wyobraźni dorosłym. Zapraszamy do współpracy tych, którym zależy na bezpiecznej zabawie najmłodszych.
