Wydaje się, że każdy z nas, w którymś momencie swojej praktyki zawodowej lub w prywatnym życiu słyszał o organizacjach takich jak ZAiKS, STOART i inne. Wiemy o ich istnieniu, czasem słyszymy, że ktoś, gdzieś musi dokonać zapłaty na rzecz takiej organizacji, jednak jak sądzę niewiele z nas wie na jakiej podstawie działają te organizacje, jak funkcjonują i przede wszystkim skąd czerpią swoje uprawnienia. W tym wpisie spieszymy z pomocą, chcąc choćby w zarysie przybliżyć działalność organizacji zbiorowego zarządzania.
Spis treści
Czym są organizacje zbiorowego zarządzania?
Organizacje zbiorowego zarządzania (zwane skrótowo OZZ) są to stowarzyszenia, które zrzeszają odpowiednio twórców, artystów wykonawców, producentów, wydawców opublikowanych utworów słownych lub organizacje radiowe i telewizyjne i które uzyskały zezwolenie ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego by zarządzać zbiorowo prawami autorskimi lub pokrewnymi.
Najstarszą OZZ, największą i pewnie najbardziej znaną jest ZAiKS (skrót pochodzi od pełnej nazwy Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych). ZAiKS działa od ponad 100 lat, a konkretnie od marca 1918 roku kiedy to twórcy tacy jak Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Antoni Słonimski, Anda Kitschman oraz kilkunastu innych autorów teatralnych i kabaretowych założyli pierwszą w Polsce organizację, która miała chronić ich prawa autorskie. Członkami ZAiKS są twórcy z różnych dziedzin, którym odpowiadają poszczególne sekcje ZAiKS: muzyki poważnej i rozrywkowej, poezji, prozy, dramatu, tekstów piosenek, scenariuszy, choreografii, fotografii, grafiki i innych sztuk plastycznych, a także nauki, publicystyki i architektury.
Początków organizacji zbiorowego zarządzania prawami możemy poszukać we Francji gdzie już w 1777 roku (!) powstało Société des Auteurs et Compositeurs Dramatiques (SACD), które – co ciekawe – do chwili obecnej pobiera tantiemy za wykonania dla autorów utworów teatralnych i audiowizualnych. Francuski odpowiednik polskiego ZAiKS-u, Société des auteurs, compositeurs et éditeurs de musique (SACEM), założono w 1851 roku i działa do dzisiaj.
Żeby sprawdzić kogo np. ZAiKS reprezentuje spośród kompozytorów można zajrzeć tu, a żeby sprawdzić jakich twórców utworów dramatycznych reprezentuje ZAiKS warto zajrzeć tu. Artystów reprezentowanych przez STOART można znaleźć tu.
Warto podkreślić, że np. ZAiKS reprezentuje też za granicą polskich artystów. Jest to możliwe dzięki temu, że ZAiKS podpisał ponad 150 umów o wzajemnej reprezentacji z OZZ działającymi w innych krajach, np. GEMA w Niemczech i BMI w Stanach Zjednoczonych, najwcześniej z francuskim SACEM, bo od października 1926 roku.
W Polsce działalność tych organizacji została określona w ustawie z dnia 15 czerwca 2018 r. o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, a same OZZ reprezentują interesy twórców i innych uprawnionych, gromadząc opłaty od użytkowników za korzystanie z utworów i dzieląc wynagrodzenie z tytułu korzystania (zwane inaczej tantiemami) pomiędzy uprawnionych. Co ważne, wysokość opłat od użytkowników za korzystanie z utworów jest określana na podstawie zakresu i intensywności korzystania z danego utworu. Nie uwzględnia się indywidualnych walorów danych utworów, ich popularności czy np. dorobku samego twórcy.[1]
Co do zasady, decyzja o powierzeniu praw w zarząd OZZ jest dobrowolna. Uprawniony ma do wyboru czy chce zajmować się swoimi prawami samodzielnie, czy jednak odda je w zarząd organizacji zbiorowego zarządzania. W związku z tym liczni artyści, którzy są cenieni w obszarze swojej działalności artystycznej wolą zarządzać swoimi prawami autorskimi indywidualnie albo za pomocą agentów. Niemniej istnieje wyjątek od tej dobrowolności, w sytuacji, gdy ustawa wprowadza przymus pośrednictwa OZZ, o którym więcej w dalszej części wpisu.
Podstawy działania organizacji zbiorowego zarządzania prawami
W zezwoleniu ministra, o którym była mowa powyżej zostaje określony zakres działalności organizacji, w tym kategorie praw i pola eksploatacji, którymi OZZ może zarządzać.
Co więcej organizacja musi posiadać statut, który zgodnie z ustawą określa takie aspekty jak: nazwa, siedziba i terytorium działania tej organizacji, cele statutowe stowarzyszenia, gdzie podstawowym celem statutowym musi oczywiście być zbiorowy zarząd nad prawami autorskimi i pokrewnymi, zasady członkostwa, strukturę, tryb powoływania organów, ich działania i reprezentowania organizacji na zewnątrz oraz sposób zarządzania finansami i pozyskiwania środków finansowych.[2]
Umowy z uprawnionymi obok przepisów ustawowych stanowią podstawowe źródło uprawnień organizacji zbiorowego zarządzania do prowadzenia zarządu prawami autorskimi i prawami pochodnymi. Co do zasady, tak jak było wskazane powyżej zawarcie umowy jest dobrowolne z perspektywy uprawnionego. Ma ona więc swobodę wyboru czy chce pozostawić wykonywanie swoich praw sobie, czy powierzyć OZZ. Co więcej w umowie tej strony muszą respektować zakres zezwolenia udzielonego organizacji przez ministra.
Z drugiej natomiast strony organizacja zbiorowego zarządzania nie może odmówić zawarcia umowy zbiorowego zarządzania z uprawnionym, chyba że zachodzi ważna przyczyna. Jak wskazuje się w doktrynie jako przykład ważnej przyczyny podaje się „uporczywe naruszanie przez użytkownika praw do innych dóbr niematerialnych niż te, którymi zarządza dana organizacja”.[3] Wymaga się natomiast, by OZZ odmawiając zawarcia umowy przekazało stronie uzasadnienie swojej decyzji w formie pisemnej lub elektronicznej.[4]
Organizacja przed zawarciem umowy z uprawnionym jest obowiązana poinformować o jego prawach i obowiązkach, w tym o potrąceniach dokonywanych na pokrycie kosztów zarządzania oraz na działalność o charakterze socjalnym, kulturalnym lub edukacyjnym.[5]
Sama umowa natomiast nie wymaga zachowania szczególnej formy. Oświadczenia woli związane z wykonaniem lub rozwiązaniem umowy mogą być składane w formie pisemnej lub elektronicznej.
Dla przykładu dokumenty stosowane przez ZAiKS można obejrzeć tu, a dokumenty stosowane przez STOART tu.
Przymus pośrednictwa OZZ występuje w sytuacji, gdy to ustawa nakłada obowiązek korzystania z utworów za pośrednictwem takiej organizacji reprezentatywnej, nawet jeśli uprawniony nie zawarł umowy o zbiorowe zarządzanie. Jest to więc wyjątek od zasady swobodnego wyboru zarządu przez organizację zbiorowego zarządzania, a został wprowadzony tam gdzie indywidualne zarządzanie prawami byłoby trudne lub niemożliwie.
Przymus ten stosuje się, gdy ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadza rozszerzony zbiorowy zarząd, a także w odniesieniu do prawa do wynagrodzenia, kiedy to OZZ działa jako pośrednik w uzyskaniu należnego wynagrodzenia, nawet jeśli uprawniony nie zawarł z tą organizacją umowy. Prymus pośrednictwa OZZ obejmuje m.in.:
- reemisję utworów; w tym przypadku operatorzy sieci kablowych mogą korzystać za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania;[6]
- udostępnianie utworów w Internecie przez biblioteki cyfrowe;
- niektóre przypadki korzystania z utworów audiowizualnych.[7]
W przypadku, gdy klika organizacji zbiorowego zarządzania posiada zezwolenie na zbiorowy zarząd prawami danej kategorii uprawnionych do danego rodzaju utworów lub przedmiotów praw pokrewnych na danym polu eksploatacji, wymagane jest porozumienie między tymi organizacjami co do zasad wspólnego zawierania umów.
Uprawnienia i zadania OZZ
Przede wszystkim organizacje te są uprawnione do reprezentowania uprawnionych w zakresie zbiorowego zarządzania ich prawami, w tym w postępowaniach przed sądem jak i postępowaniach mediacyjnych. Co więcej organizacje są też zobowiązanie do podejmowania działań w celu ustalenia lub odnalezienia uprawnionych (na przykład ZAiKS poszukuje uprawnionych tak: https://online.zaiks.org.pl/lista-poszukiwanych).
OZZ ma również prawo pobierania opłat m.in. od sprzedaży urządzeń służących do utrwalania utworów oraz od czystych nośników, a także od posiadaczy urządzeń, którzy prowadzą własną działalność gospodarczą celem zwielokrotniania utworów dla użytku osobistego osób trzecich.[8]
Organizacje zawierają umowy z użytkownikami w celu legalnego korzystania przez użytkowników z utworów, które są objęte zarządem OZZ. To są opłaty licencyjne. Ich wysokość można obliczyć tu.
Umowy, o których mowa powyżej, OZZ zawiera z użytkownikami w zależności od ich potrzeb lub sposobu korzystania z utworów. Mogą to być:
- umowy licencyjne na licencje zbiorowe, które obejmują szeroki zakres utworów, także
- licencje wieloterytorialne, których OZZ może udzielać, gdy korzystanie z utworów ma nastąpić online na terenie więcej niż jednego państwa (licencje tego typu dotyczą w szczególności utworów muzycznych lub słowno – muzycznych).
Co więcej w umowie licencyjnej można udzielać także uprawnień do korzystania z utworów w sposób dostosowany do potrzeb konkretnych użytkowników. Co istotne, OZZ mają obowiązek równego traktowania wszystkich użytkowników, niezależnie od ich formy prawnej. Skutkuje to tym, że warunki umów powinny być takie same dla wszystkich użytkowników korzystających z utworów w tożsamy sposób.[9] Umowa natomiast powinna określać zakres korzystania z utworów, w tym pola eksploatacji, terytorium, czas trwania licencji jak i wysokość wynagrodzenia.
By określić należne wynagrodzenia na rzecz OZZ, organizacje te posiadają ustawowo nadane roszczenie informacyjne, poprzez które mogą żądać informacji od użytkowników niezbędnych do ustalenia częstotliwości i zakresu korzystania z przedmiotów praw własności intelektualnej. Co ciekawe uprawnienie to nie jest traktowane jako roszczenie wynikające z działalności gospodarczej takiej organizacji, a jest związane z jej celami statutowymi, w związku z tym przedawnienie roszczenia podlega ogólnemu terminowi przedawniania z art. 118 k.c., tj. 6 lat.
Część swoich przychodów OZZ mogą przeznaczyć na działalność kulturalną, socjalną lub edukacyjną, o czym informują uprawnionych, tak jak pisaliśmy powyżej.
Czym są tantiemy?
Tantiemy to wynagrodzenie, które jest wypłacane twórcom za korzystanie z ich utworów lub praw pokrewnych.[10] Pochodzą one z opłat licencyjnych uiszczanych przez użytkowników, którzy korzystają z utworów lub np. artystycznych wykonań poprzez ich odtwarzanie czy sprzedaż nośników na których wydano utwory.
Ciekawe jest to, że o tantiemach możemy mówić dopiero w XX wieku kiedy pojawiła się możliwość reprodukcji istniejących piosenek na rolkach fortepianowych, czyli gdzieś około roku 1929. Tantiemy za występy na żywo i słuchowiska radiowe wprowadzono np. w Wielkiej Brytanii w 1914 roku po założeniu Performing Right Society (PRS) i w USA po stworzeniu American Society of Composers, Authors and Publishers (ASCAP), a opłaty za synchronizację w latach 20. XX wieku, kiedy zaczęto tworzyć filmy z dźwiękiem. Zanim organizacje zaczęły chronić twórców przez pobieranie tantiem, zarabiali oni sprzedając prawa własności do utworów za opłaty ryczałtowe – jednorazowe.
Obecnie, do uzyskania tantiem są uprawnieni: twórcy utworów, posiadający majątkowe prawa autorskie do swoich dzieł, artyści wykonawcy, którzy posiadają prawa do artystycznych wykonań jak np. muzycy, aktorzy, a także producenci.
Tantiemy wypłacane są także z tzw. samoistnego prawa do wynagrodzenia przyznawanego uprawnionym w przypadkach, gdy korzystanie z ich utworów jest dozwolone z mocy prawa (jak np. dozwolony użytek publiczny, gdy w ustawie zachowano prawo twórcy do wynagrodzenia art. 34 zd. 3 pr. aut.) lub gdy prawo nie ma charakteru wyłącznego. Przykładem są tantiemy z tytułu droit de suite, dodatkowe wynagrodzenie dla twórców audiowizualnych, opłaty od czystych nośników i aparatury utrwalającej. Więcej na temat samego wynagrodzenia, droit de suite i opłat od nośników przeczytasz TUTAJ.
OZZ może dokonywać potrąceń z kwot tantiem na pokrycie kosztów zbiorowego zarządzania, a także na cele, które już wyżej wskazywaliśmy, tj. kulturalne, socjalne, edukacyjne. Uprawniony natomiast może dochodzić roszczeń o wypłatę tantiem, w tym roszczeń o odsetki za opóźnienie. Może także dochodzić swoich praw przed sądem np. w sytuacji niezgodności regulaminu podziału tantiem (repartycji) z prawem.[11]
OZZ w praktyce
Zezwolenia na zbiorowe zarządzanie poszczególnych organizacji są ogólnodostępne dzięki rozpowszechnieniu ich na stronie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego[12]. Zgodnie z tamtejszym wykazem obecnie podmioty reprezentujące uprawnionych to 10 organizacji zbiorowego zarządzania, których zezwolenia są wciąż w mocy. Są to:
1. KOPIPOL (Stowarzyszenie Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL), jak sama nazwa wskazuje jest to stowarzyszenie zrzeszające twórców dzieł naukowych i technicznych, na 3 polach eksploatacji: utrwalania, zwielokrotniania i wprowadzania do obrotu.[13]
2. REPROPOL (Stowarzyszenie Dziennikarzy i Wydawców REPROPOL), które posiada zezwolenie na zarządzanie prawami autorskimi do publikacji periodycznych, mających samodzielne znaczenie utworów składających się na zawartość publikacji periodycznych w zakresie w jakim prawa te przysługują wydawcom. Zezwolenie jest ograniczone do 5 pól eksploatacji (zwielokrotniania, wprowadzania do obrotu, użyczania, najmu, publicznego udostępniania).[14]
3. SAiW Copyright Polska (dawniej Stowarzyszenie Autorów i Wydawców „Polska Książka), które zarządza prawami autorskimi do utworów literackich, naukowych, publicystycznych, encyklopedycznych w zakresie, w jakim te prawa służą wydawcom na 13 polach eksploatacji (m.in. wprowadzanie do pamięci komputera, zwielokrotnianie określoną techniką).[15]
4. SAWP (Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno – Muzycznych SAWP), które posiada zezwolenie na zarządzanie prawami pokrewnymi do artystycznych wykonań utworów muzycznych i słowno – muzycznych na 10 polach eksploatacji (m.in. nadawania, reemitowania, publicznego wyświetlania).[16]
5. SFP (Stowarzyszenie Filmowców Polskich), które posiada zezwolenie na zarządzanie prawami autorskimi do utworów audiowizualnych na 10 polach eksploatacji (m.in. publiczne odtworzenia, reemitowanie, nadawanie, zwielokrotnianie), a także do zarządzania prawami pokrewnymi przysługującymi producentom utworów audiowizualnych do wideogramów na 8 polach eksploatacji.[17]
6. STL (Stowarzyszenie Twórców Ludowych), posiada zezwolenie na zarządzanie prawami autorskimi do utworów twórców ludowych na 10 polach eksploatacji (m.in. utrwalanie, dzierżawa, nadawanie za pomocą wizji i fonii), a także prawami pokrewnymi artystów ludowych do artystycznych wykonań na 6 polach eksploatacji.[18]
7. STOART (Związek Artystów Wykonawców STOART), posiadający zezwolenie na zarząd prawami pokrewnymi do artystycznych wykonań utworów muzycznych i słowno – muzycznych na 10 polach eksploatacji (m.in. nadawania, publicznego odtwarzania, najmu, użyczenia).[19]
8. ZAiKS (Stowarzyszenie Autorów ZAiKS), posiadające zezwolenie na zarząd prawami autorskimi do utworów słownych, muzycznych, słowno – muzycznych, choreograficznych, pantomimicznych oraz słownych, muzycznych, słowno – muzycznych i choreograficznych w utworze audiowizualnym na 11 polach eksploatacji.[20]
9. ZASP (Związek Artystów Scen Polskich), posiadający zezwolenie na zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi reżyserów teatralnych i scenografów teatralnych na 11 polach eksploatacji oraz prawami pokrewnymi artystów wykonawców: aktorów, solistów śpiewaków, tancerzy w tym do podbierania wynagrodzenia na 9 polach eksploatacji.[21]
10. ZPAV (Związek Producentów Audio – Video), posiadający zezwolenie na zarządzanie prawami pokrewnymi do fonogramów muzycznych i wideogramów muzycznych na 6 polach eksploatacji.[22]
Słowem podsumowania
Organizacje zbiorowego zarządzania tak jak ich sama nazwa wskazuje trudnią się zbiorowym zarządzaniem prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Skutkuje to ułatwieniem ochrony praw podmiotów uprawnionych i dochodzeniem ich roszczeń w stosunku do podmiotów korzystających z ich utworów lub praw pokrewnych. Z uwagi na fakt, iż temat działalności organizacji zbiorowego zarządzania jest bardzo szeroki, wpis ten ma charakter wstępnego przedstawienia informacji o OZZ. Zatem trzymaj rękę na pulsie, bo niebawem ukażą się kolejne serie wpisów związanych z organizacjami zbiorowego zarządzania i ich działalnością.
