Niedawno na naszym blogu ukazał się wpis opisujący czym są i w jaki sposób działają organizacje zbiorowego zarządzania (dalej jako: OZZ). Z tekstem możesz zapoznać się klikając TUTAJ. Tak jak obiecaliśmy, dzisiaj wracamy z kontynuacją obszernego tematu funkcjonowania OZZ, z tym, że w niniejszej publikacji skupimy się na ich funkcjonowaniu w praktyce w branży muzycznej. Aby lepiej zrozumieć ten dość skomplikowany i zawiły system, przyjrzymy się tajnikom funkcjonowania ZAiKS-u.
Spis treści
Kto może powierzyć w zbiorowy zarząd swoje prawa?
Prawa do utworów mogą powierzyć ZAiKS-owi, zgodnie z art. 14 ustawy z dnia 15 czerwca 2018 r. o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi (dalej jako: „u.z.z.p.a.p.p.”),
- uprawnieni oraz
- podmioty reprezentujące uprawnionych.
ad. 1 Uprawnieni do powierzenia praw autorskich w zbiorowy zarząd to, ci którym przysługują prawa autorskie np.:
- autorzy tekstów – np. pisarze, poeci;
- kompozytorzy – twórcy muzyki instrumentalnej i wokalnej;
- dramaturdzy – autorzy sztuk teatralnych;
- songwriterzy – komponujący całe piosenki, czyli zarówno melodię jak i tekst z podziałem na struktury takie jak zwrotki czy refren;
- toplinerzy – tworzący główną melodię i/lub tekst wokalny do już istniejącej muzyki, specjalizujący się w tworzeniu linii wokalnych pasujących do podkładów muzycznych;
- wydawcy muzyczni – w rozumieniu Statutu Stowarzyszenia Autorów ZAiKS (dalej jako: „Statut”)[1] jest to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność prawną, której przysługują autorskie prawa majątkowe do utworów muzycznych, słowno-muzycznych i słownych na podstawie odpowiednich umów, prowadząca we własnym imieniu działalność wydawniczą, stanowiącą jeden z podstawowych przedmiotów jej działalności, polegającą w szczególności na wykonywaniu praw do utworów muzycznych, słowno-muzycznych i słownych oraz na reprezentowaniu interesów uprawnionych i która otrzymuje w zamian uzgodnioną część przychodów z praw, a zatem jest to podmiot mający autorskie prawa majątkowe do utworów na podstawie odpowiednich umów, ponoszący finansowy i organizacyjny wysiłek związany z powstaniem utworu;
- spadkobiercy twórców – posiadający autorskie prawa majątkowe do utworów z tytułu dziedziczenia.
ad. 2 Natomiast podmiotem reprezentującym uprawnionych przed ZAiKS-em (na podstawie pełnomocnictwa, umowy o reprezentowanie) może być np:
- publisher – dbający o interesy twórcy i jego kariery muzycznej, mający maksymalizować przychody twórcy z tworzonych przez niego utworów. Publishera nie należy mylić z wytwórnią muzyczną, ponieważ nie uczestniczy on w procesie powstawania, dystrybucji i promocji nagrań, a zajmuje się przede wszystkim zarządzaniem prawami autorskimi do utworu na podstawie umowy zawartej z artystą. Czasami zdarza się, że w ramach wytwórni działa pion zajmujący się publishingiem, wówczas dopiero wtedy wytwórnia ma prawo do zarządzania prawami autorskimi[2];
- menager – czyli osoba, która oprócz kreowania wizerunku medialnego twórcy i dbania o jego PR, często negocjuje umowy i stawki w imieniu artysty[3].
Ponadto warto też wspomnieć o konsultancie muzycznym, który co prawda nie jest uprawnionym ani podmiotem reprezentującym twórców przed ZAiK-sem, ale mimo to też może pojawić się w wieloetapowym procesie zarządu prawami autorskimi. Konsultant muzyczny – z jęz. ang. music supervisor, to osoba pośrednicząca pomiędzy twórcami, a producentami filmów, reklam, trailerów, gier i innych utworów audiowizualnych, w których wykorzystywana jest ścieżka dźwiękowa. To właśnie on ustala z reżyserami i producentami szczegóły tego jak ma „brzmieć” utwór audiowizualny, a co za tym idzie – jaka ścieżka dźwiękowa jest potrzebna. Następnie decyduje on czy konieczne jest stworzenie nowych utworów (w konsekwencji czego organizuje nagrania i uczestniczy w postprodukcji wraz z muzykami) bądź ustala prawa autorskie do utworów wybranych przez produkcję filmową (w tym przypadku negocjuje z publisherami bądź wytwórniami warunki uzyskania licencji umożliwiającej wykorzystanie piosenki lub melodii w utworze audiowizualnym). Jeżeli koszty uzyskania licencji okażą się zbyt wysokie, konsultant może znaleźć osobę, która wykona cover lub utwór o podobnym brzmieniu. Wreszcie, przygotowuje on listę utworów wykorzystanych w utworze audiowizualnym wraz z ich autorami i artystami wykonawcami, tak aby mieć pewność, że każdy z nich otrzyma należne mu wynagrodzenie[4].
Kiedy i jak uprawniony lub podmiot go reprezentujący może powierzyć swoje prawa ZAiKS-owi?
Aby przypomnieć sobie ogólne zagadnienia dotyczące tego kiedy uprawniony lub podmiot go reprezentujący może powierzyć swoje prawa w zarząd OZZ, tj. aby dowiedzieć się więcej czym jest zarząd dobrowolny i przymusowy sięgnij do części I wpisu.
Tymczasem skupmy się na ZAiKS-ie, który jest jednocześnie OZZ i stowarzyszeniem. Z tego powodu jego funkcjonowanie reguluje jednocześnie u.z.z.p.a.p.p. jak i ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (dalej jako: „pr. st.”)[5]. Z uwagi na dualizm formy prawnej ZAiKS-u, twórca który powierza organizacji swoje prawa, może mieć różny status w relacjach z OZZ i w relacjach ze stowarzyszeniem.
ZAiKS jako OZZ
Współpraca z ZAiKS-em może rozpocząć się od zawarcia umowy o zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi, na mocy której uprawniony lub podmiot go reprezentujący upoważnia ZAiKS do zbiorowego zarządzania prawami przysługującymi twórcy. Stroną umowy może być wyłącznie osoba fizyczna bądź wyjątkowo wydawca muzyczny. Przedmiotem umowy jest powierzenie ZAiKS-owi praw dotyczących utworów wskazanych w umowie na określonych polach eksploatacji i terytoriach. WAŻNE: zarówno pola eksploatacji jak terytorium mogą zostać ograniczone. Poniżej prezentujemy fragment umowy z ZAiKS w 2025r., całość dostępna tu: https://app.zaiks.org.pl/media/1uvdxlnp/2-umowa-o-zbiorowe-zarzadzanie-prawami-autorskimi-dla-tworcy-z-zalacznikami_t.pdf
Warunki umowy oraz procedurę jej zawarcia określa zarząd ZAiKS-u, o czym stanowi Rozdział II § 4 ust. 3 Statutu.
Umowa może obejmować zarówno utwory istniejące w momencie jej zawierania jak i te, które powstaną dopiero w przyszłości. Ponadto należy określić zakres zarządu, czyli wskazać, czy ZAiKS ma zajmować się wszystkimi utworami twórcy czy tylko niektórymi z nich[6]. WAŻNE: także i w tym przypadku możliwe są wyłączenia ze zbiorowego zarządzania co określonych rodzajów utworów co zaznaczyliśmy na zielono we fragmencie umowy z ZAiKS w 2025r.
Oprócz podpisania umowy o zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi, konieczne jest także zgłoszenie utworu do rejestracji. W przypadku utworów przyszłych, rekomenduje się ich rejestrację jeszcze przed ich oficjalną premierą. Rejestr umożliwia ZAiKS-owi pełną kontrolę nad tym, które utwory „ma on pod swoją opieką”, a co za tym idzie, za które dzieła ma ściągać tantiemy dla autorów. Zarejestrowanie utworu możliwe jest drogą tradycyjną lub elektroniczną (za pośrednictwem serwisu zaiks.online: https://online.zaiks.org.pl/[7]). Też pod tym linkiem można sprawdzić wobec, których twórców ZAiKS wykonuje zbiorowy zarząd.
ZAiKS jako stowarzyszenie
Co zatem ze stowarzyszeniem? Cóż, w uproszczeniu można powiedzieć, że jest to niejako “usługa premium”. Dlaczego posługujemy się takim określeniem? Wynika to z faktu, że już samo podpisanie umowy o zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi i rejestracja utworu wystarcza, aby ZAiKS egzekwował na rzecz twórców wszystkie należne im wynagrodzenia. Uzyskanie członkostwa w stowarzyszeniu wiąże się natomiast z dodatkową pomocą prawną, socjalną czy finansową[8].
Zgodnie z Rozdziałem III § 5 ust. 1 Statutu członkiem stowarzyszenia może być osoba, której twórczość jest przedmiotem prawa autorskiego, bez względu na jej obywatelstwo i miejsce zamieszkania, oraz wydawca muzyczny, mający miejsce zamieszkania albo siedzibę na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, którzy samodzielnie lub za pośrednictwem innych podmiotów nie prowadzą i nie prowadzili w okresie trzech lat poprzedzających złożenie wniosku o przyjęcie w poczet członków, działalności sprzecznej z celami lub interesami Stowarzyszenia i spełniają warunki członkostwa określone w Statucie.
Status członka ZAiKS-u może uzyskać zatem zarówno uprawniony jak i podmiot go reprezentujący. Zgodnie z Rozdziałem III § 5 ust. 3 Statutu członkowie dzielą się na członków nadzwyczajnych i zwyczajnych. Ponadto stowarzyszenie może też nadawać status członka honorowego.
[członek nadzwyczajny]
Członkiem nadzwyczajnym może zostać:
- twórca – który spełnia warunki określone w § 5 ust. 1 Statutu (patrz definicja członka stowarzyszenia wskazana powyżej) i który złożył deklarację członkowską, popartą pisemną oceną zarządu właściwej sekcji stowarzyszenia, potwierdzającą spełnienie statutowych warunków członkostwa
- wydawca muzyczny, który spełnia warunki określone w § 5 ust. 1 i 2 Statutu (patrz definicja członka stowarzyszenia oraz wydawcy muzycznego wskazane powyżej), złożył deklarację członkowską, popartą pisemną oceną zarządu sekcji wydawców muzycznych, potwierdzającą spełnienie statutowych warunków członkostwa, i który zawarł ze stowarzyszeniem umowę o zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi oraz zaakceptował obowiązujące w stowarzyszeniu zasady podziału przychodów z praw do utworów z tytułu ich rozpowszechniania na poszczególnych polach eksploatacji pomiędzy wydawcę muzycznego i uprawnionego, którego prawami stowarzyszenie zarządza.
Nabycie członkostwa następuje na podstawie uchwały zarządu stowarzyszenia, podjętej w terminie 60 dni od dnia złożenia deklaracji członkowskiej, ze skutkiem od dnia podjęcia uchwały o przyjęciu w poczet członków nadzwyczajnych. W przypadku odmowy nadania zainteresowanemu statusu członka nadzwyczajnego, możliwe jest złożenie odwołania do rady stowarzyszenia w terminie 30 dni od dnia otrzymania przez ubiegającego się o członkostwo uchwały w formie pisemnej, zawierającej szczegółowe uzasadnienie.
[członek zwyczajny]
Członkiem zwyczajnym może zostać członek nadzwyczajny, który legitymuje się dwuletnim okresem przynależności do stowarzyszenia ZAiKS. Aby uzyskać status członka zwyczajnego, należy złożyć wniosek, który dodatkowo musi być poparty oceną zarządu właściwej sekcji stowarzyszenia, potwierdzającą spełnienie statutowych warunków członkostwa. Następnie zarząd w terminie 30 dni od dnia wpłynięcia wniosku podejmuje uchwałę o nadaniu statusu członka zwyczajnego, która wywołuje skutek z dniem jej podjęcia. W przypadku odmowy nadania statusu członka zwyczajnego, od uchwały zarządu zainteresowanemu przysługuje odwołanie do rady stowarzyszenia w terminie 30 dni od dnia otrzymania przez zainteresowanego uchwały w formie pisemnej, zawierającej szczegółowe uzasadnienie.
[członek honorowy]
Ponadto możliwe jest uzyskanie tytułu członka honorowego, który nadaje rada stowarzyszenia ZAiKS.
Na koniec należy zaznaczyć, że zgodnie z Rozdziałem II § 4 Statutu podstawą zbiorowego zarządzania prawami autorskimi nie musi być wyłącznie umowa o zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi. Zgodnie ze Statutem równoważny skutek wywiera:
- umowa o reprezentacji zawarta z inną organizacją zbiorowego zarządzania lub zagraniczną organizacją zbiorowego zarządzania;
- ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych i ustawa o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi;
- ustawa – Kodeks cywilny w zakresie czynności podejmowanych przez ZAiKS w ramach prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio).
Dwa ostatnie podpunkty, dotyczą tzw. przymusu pośrednictwa OZZ, o którym więcej, pisaliśmy w I części wpisu.
Co to w praktyce (i w sensie prawnym) oznacza?
Powierzenie praw autorskich ZAiKS-owi oznacza, że twórca lub inny uprawniony podmiot daje organizacji prawo do reprezentowania go w zakresie zarządzania jego prawami autorskimi lub pokrewnymi – w zakresie określonym w umowie jak pisaliśmy wyżej.
Praktyczne skutki powierzenia praw ZAiKS-owi to zwłaszcza:
- egzekwowanie wynagrodzenia (tantiem) i rozliczanie wynagrodzeń – ZAiKS pobiera opłaty od podmiotów, które wykorzystują twórczość artystów w swojej działalności, nazywając cały proces inkasem
- rozliczanie wynagrodzeń – zebrane tantiemy, ZAiKS rozdziela i wypłaca twórcom według swoich wewnętrznych zasad, czyli dokonuje repartycji
- licencjonowanie utworów – ZAiKS udziela licencji na publiczne odtwarzanie, reemisję czy streaming utworów
- reprezentacja w Polsce i za granicą – ZAiKS współpracuje z zagranicznymi organizacjami na podstawie umów dwustronnych, a także działa w ramach międzynarodowych stowarzyszeń takich jak np.: CISAC, GESAC, BIEM. Dzięki działalności ponadnarodowej twórcy mogą otrzymywać należne im wynagrodzenie także z innych krajów[9].
Skutki prawne powierzenia praw ZAiKS-owi:
- twórca (lub odpowiednio wydawca muzyczny) nie traci praw autorskich – nadal pozostaje właścicielem praw do swojego utworu, ale to ZAiKS działa w jego imieniu;
- obowiązek respektowania umowy przez użytkowników utworów – podmioty korzystające z utworów, prawami do których zarządza ZAiKS, muszą zawierać z organizacją (a nie twórcą!) umowy licencyjne oraz uiszczać na rzecz ZAiKS-u należne opłaty;
- możliwość rezygnacji lub zmiany zakresu zarządu – twórca w każdej chwili może cofnąć udzielenie praw ZAiKS-owi, musi to jednak zrobić zgodnie z umową (m.in. respektując umowny okres wypowiedzenia) oraz z wewnętrznymi regulacjami obowiązującymi w organizacji. Oprócz tego zawsze możliwa jest zmiana zakresu zarządu (tj. jego rozszerzenie lub zawężenie).
Aby jeszcze lepiej zrozumieć działanie ZAiKS-u, spójrzmy na kilka praktycznych przykładów.
Spór ZAiKS-u z serwisem CDA.pl
Jednym z celów działalności ZAiKS-u jest monitorowanie i kontrolowanie korzystania z utworów, organizacja w 2021 r. zwróciła się do serwisu CDA.pl celem zawarcia odpowiednich umów, prosząc o przedstawienie informacji w przedmiocie działalności portalu i wykorzystywanych w nim utworów. Zdaniem ZAiKS-u przedstawione przez serwis dane nie były rzetelne, dlatego też sprawa trafiła do sądu. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Poznaniu serwis CDA.pl został zobowiązany do przedstawienia szczegółowych informacji o treściach opublikowanych w portalu w latach 2013-2022 z uwzględnieniem: danych udostępnianych utworów (ich tytułów, autorów i liczby odtworzeń), adresów IP komputerów, z których dodawano pliki w zakładce „wideo użytkowników” oraz liczby odtworzeń zamieszczonych tam treści, a także danych o reemisji stacji telewizyjnych (listy kanałów, uzyskanych dochodów)[10]. Ponadto 12 grudnia 2024 r. spółka CDA otrzymała od ZAiKS-u wezwanie do zapłaty 11 mln 15 tys. 732 zł. za udostępnianie utworów w okresie od 1 stycznia 2015 r. do 30 września 2024 r. Zgodnie z informacjami prasowymi, pomiędzy serwisem, a ZAiKS-em nadal toczą się negocjacje w sprawie wypłaty wynagrodzeń należnych twórcom[11].
ZAiKS kontra właściciele lokali gastronomicznych i usługowych
Ponadto ZAiKS często występował w charakterze strony w sporach z właścicielami lokali gastronomicznych i usługowych. Dlaczego? Bardzo często będąc np. w barze czy u fryzjera można jednocześnie posłuchać muzyki płynącej z radia czy odbiornika telewizyjnego W tym przypadku dochodzi zatem do rozpowszechniania utworu drogą radiową lub telewizyjną.
Najprościej rzecz ujmując, wtedy kiedy dany lokal usługowy czerpie korzyści z tego, że odtwarza utwory w lokalu gastronomicznym i usługowym (np. wspomniany powyżej pub, do którego z pewnością przyjdzie więcej osób jeżeli lampce wina towarzyszyć będzie popularna muzyka) musi uzyskać licencję oraz uiszczać należne opłaty. W wielu przypadkach sądy przyznawały rację w tym przedmiocie ZAiKS-owi, zobowiązując przedsiębiorców do zawarcia umów licencyjnych z organizacją i zapłaty tantiem na rzecz artystów, jednak nie zawsze ZAiKS-owi udaje się reprezentować twórców z powodzeniem. Przykładowo, właściciel niewielkiego kieleckiego sklepu wygrał proces sądowy z ZAiKS-em, udowadniając, że grająca w tle muzyka nie wpływa w żaden sposób na zwiększenie obrotów prowadzonego przedsiębiorstwa, a tym samym zwalnia go to z obowiązku uiszczania opłat[12].
ZAiKS, a AI
Ciekawym kazusem są też ostatnie działania ZAiKS-u, który stara się podjąć niezbędne kroki, aby uniemożliwić sztucznej inteligencji bezpłatne uczenie się bazując na utworów polskich artystów. ZAiKS na swojej stronie internetowej opublikował następujące oświadczenie:
„TDM Opt-out: Zastrzeżenie praw do celów eksploracji tekstów i danych
Stowarzyszenie Autorów ZAiKS dokonuje zastrzeżenia wobec wszelkich działań z zakresu eksploracji tekstów i danych. Zastrzeżenie dotyczy wszystkich utworów, do których prawa reprezentuje Stowarzyszenie, w zakresie w jakim stanowią one w całości lub części element dowolnego rodzaju rozpowszechnionych treści.
Wszelkie działania z zakresu eksploracji tekstów i danych dokonywane na treściach zawierających utwory, do których prawa reprezentuje Stowarzyszenie Autorów ZAiKS, bez uzyskania zgody Stowarzyszenia będą stanowiły naruszenie praw autorskich uprawnionych reprezentowanych przez Stowarzyszenie[13].”
Tym samym ZAiKS próbując chronić interesy twórców, którzy powierzyli organizacji swoje prawa, domaga się wykupienia licencji na korzystanie z ich utworów przed podmioty, które będą używały ich w ramach generatywnej sztucznej inteligencji[14].
Działania ZAiKS-u mają na celu kolektywną ochronę praw twórców i zapewnienie im należnych wynagrodzeń za korzystanie z ich utworów. Organizacja, skupiając rzeszę twórców i podmiotów ich reprezentujących, ma większą siłę przebicia, a tym samym bardziej wyrównane szanse w sporach sądowych czy negocjacjach z często dużymi spółkami i korporacjami. Ponadto nieustannie monitoruje rynek i (co widać też na powyższych przykładach) sama bierze sprawy w swoje ręce, występując w imieniu artystów.
