Włączasz telewizor i widzisz znajomą scenerię, powtarzający się koncept programu, który gdzieś już można było zobaczyć, być może podczas wakacji w “zagranicznej” telewizji. W przypadku znacznej części teleturniejów, reality show, a nawet seriali telewizyjnych mamy do czynienia z różnymi wersjami powtarzającymi się w różnych państwach, które mimo to posiadają wspólny rdzeń programu. Zamysł ten może być modyfikowany i dostosowywany do rzeczywistości kulturowej, ale może być też tak skonkretyzowany, że różnice ograniczają się wyłącznie do zmiany jury i uczestników.
W tym wpisie przybliżymy Ci Czytelniku czym jest format telewizyjny i odpowiemy na pytanie jak jest chroniony z perspektywy prawa autorskiego?
Spis treści
Format telewizyjny skonkretyzowany pomysł
W polskich przepisach prawnych nie znajdziemy definicji formatu telewizyjnego. Termin ten został na przestrzeni lat wykreowany przez branżę telewizyjną i medialną. „Format” wywodzi się z języka angielskiego i jest rozumiany jako ogólny układ, plan, wzór, rozmieszczenie[1]. Zatem, formatem telewizyjnym można określić plan czy nawet skonkretyzowany pomysł na program telewizyjny oraz metodę uporządkowania elementów wchodzących w skład tego programu. Sądzimy, że definicja zaproponowana przez Z. Pinkalskiego najlepiej oddaje istotę tego zjawiska: jest to „określony szkielet programu telewizyjnego, w oparciu o który możliwe jest tworzenie serii audycji”[2], a w dłuższej perspektywie regionalnych wersji programu. Format stanowi więc zbiór głównych, powtarzalnych cech i elementów audycji telewizyjnej. W zależności od rodzaju audycji, której format dotyczy, zbiór elementów będzie – co oczywiste – odmienny.
Podział formatów telewizyjnych ze względu na gatunek audycji
Istniejące formaty telewizyjne można podzielić ze względu na gatunek czy rodzaj audycji – formaty seriali telewizyjnych, formaty teleturniejów, a także wyróżnia się oddzielnie format reality show.[3]
I tak, w przypadku serialu telewizyjnego typowymi elementami będą sylwetki i rys charakterologiczny bohaterów, konstrukcja pojedynczego epizodu oraz miejsce akcji.[4] Natomiast reality show to znacznie więcej niż teleturniejowa rywalizacja – ich konstrukcja to raczej dokumentalny sposób ukazywania rzeczywistości, znany z kina typu cinéma vérité, gdzie reżyser jedynie obserwuje, a nie kreuje rzeczywistość. W połączeniu z elementami gry, rywalizacji i emocji, powstaje hybryda – coś pomiędzy serialem fabularnym a teleturniejem, z silnym akcentem na autentyczność (czasem tylko pozorną).[5]
Cechy formatu telewizyjnego
Według A.J. Schoen do cech formatu zaliczana jest:
- „cykliczność (tworzone są one jako większe serie, seriale; często powstają ich kolejne edycje),
- zgodność całej serii z jakimś ogólnym schematem ideologicznym i konstrukcyjnym, gdzie w każdym odcinku występują zarówno pewne stałe, niezmienne, charakteryzujące dany program elementy, jak i różne, charakterystyczne dla poszczególnego odcinka, indywidualnie rozwinięte epizody, części, wątki itd.,
- zdolność i równocześnie przeznaczenie formatów do adaptacji; jest to podstawowa cecha, stanowiąca niejako genezę i zarazem cel powstania takiego tworu, odróżniająca format od gotowego programu,
- podleganie procesowi przeobrażania się, rozwoju, uszczegółowiania w kierunku stworzenia gotowej audycji,
- materialna forma – postać nośnika, w jakiej mogą występować te specyficzne przedmioty niematerialne – czyli tzw. paper format i TV programme format”[6].
Jednocześnie M. Lausen zwraca uwagę na fakt, iż pojedyncze, indywidualnie rozwinięte w poszczególnych odcinkach sekwencje, wątki, wydarzenia i inne tego typu elementy nie mogą być uważane za części formatu, bowiem twór ten jest ze swej istoty statyczny, niezmienny, wspólny dla całej serii, takie zaś elementy można by zakwalifikować do składników gotowego programu TV, stanowiącego implementację określonego formatu[7].
To natomiast, jak bardzo lokalna wersja może się różnić od oryginału, zależy od rodzaju formatu – czasem scenariusz trzeba odwzorować niemal co do słowa, innym razem wystarczy zachować ogólny schemat.[8]
Etapy formatu telewizyjnego
Przygotowanie formatu telewizyjnego jako produktu medialnego w postaci serialu, teleturnieju czy też reality show składa się z kilku etapów. Każdy z tych etapów procesu tworzenia całości skutkuje uzyskaniem pewnej – mniej lub bardziej zaawansowanej – wersji formatu telewizyjnego. Ewolucja formatu prowadzi od wstępnego zarysu pomysłu audycji, aż do drobiazgowej formuły programowej i jej audiowizualnej realizacji. Każdy z pośrednich kończących poszczególne etapy tworzenia formatu wytworów procesu produkcyjnego wymaga oddzielnej analizy, a co za tym idzie autonomicznej definicji[9].
Poszczególne wytwory procesu produkcyjnego mogą stanowić samoistne przedmioty ochrony prawnej. Im wcześniejszy etap konstruowania formatu telewizyjnego będzie podlegał ochronie, tym rozleglejszy będzie zakres praw, co niewątpliwie będzie implikowało wymierne skutki w sferze ekonomicznej[10].
Pierwszy element stanowi szkic formatu czyli zwięzły opis idei, następnie tworzony jest projekt formatu (format paper), a na etapie końcowym jest tzw. Biblia formatu (nazywana także almanachem formatu).
FAZA KONCEPCYJNA
Pierwszy etap prac nad formatem telewizyjnym określa się jako fazę koncepcyjną (z ang. devising). Początkiem tego etapu jest sformułowanie ogólnej koncepcji projektowanego programu i jej skrótowy zapis[11]. Zapis ten najczęściej ogranicza się do jednej strony A4.
Następnie koncepcja ta jest analizowana i konfrontowana w wąskim gronie współpracowników, czy też w kręgu towarzyskim. Ostatecznym efektem tego procesu jest przygotowanie szkicu formatu (z ang. Paper draft), który zawiera najważniejsze założenia projektowej audycji. Tym samym, szkic formatu może być uznany za pierwszą postać zjawiskową formatu telewizyjnego, przez który należy rozumieć zestawienie podstawowych cech i elementów projektowanej audycji, które będą tworzyć jej szkielet[12].
FAZA PRODUKCJI
Od momentu ostatecznego sformułowania szkicu formatu rozpoczyna się kolejny etap produkcji, kluczowy dla ostatecznego kształtu audycji ujętej w formacie telewizyjnym[13]. W ramach tego etapu początkowy zamysł ujęty w szkicu formatu jest stopniowo rozwijany i napełniany treścią w celu przekształcenia szkieletu audycji w jej podstawową charakterystykę opisową.
Zwieńczeniem etapu rozbudowy jest przygotowanie dokumentu zawierającego rozwiniętą wersję pierwotnej koncepcji programu – tzw. projektu formatu (w języku angielskim określany jako format paper lub paper format)[14]. Dokument ten w przeważającej liczbie przypadków nie przekracza dziesięciu stron, choć może mieć znacznie większą, sięgającą nawet siedemdziesięciu stron strukturę[15]. Warto zwrócić uwagę, że format paper (projekt formatu) jest czasami w doktrynie niesłusznie utożsamiany ze szkicem formatu, choć jest to dużo bardziej rozbudowany treściowo i szczegółowy dokument[16]. Treść projektu formatu zawiera opis głównej idei programu oraz podstawowych zasad i konstrukcji audycji konstytuujących jej kształt oraz sposób ekspozycji. Treść dokumentu może wykraczać przy tym poza ogólnie pojęte instrukcje produkcyjne i obejmować kwestie marketingowe czy też stricte finansowe.
Choć format paper będzie różnił się w zależności od autora czy też rodzaju projektowanej audycji, w środowisku producentów telewizyjnych wykształciły się pewne praktyki odnoszące się do pożądanych elementów tego dokumentu. Wśród nich wymienia się przede wszystkim:
– tytuł audycji,
– docelowa widownia,
– czas trwania pojedynczego odcinka i pora jego emisji,
– podstawowe założenia projektowanego programu,
– opis jego struktury i sposobu emisji (układ elementów, ich następstwo czasowe),
– szczegółowe streszczenie (detailed synopsis),
– opis scenografii,
– zarys budżetu produkcyjnego,
– sugestie odnośnie do możliwości marketingowego wykorzystania programu i dodatkowych źródeł czerpania zysków (np. szeroko rozumiany merchandising, możliwości lokowania produktów, sponsoringu itp.),
– nadto w zależności od rodzaju projektowanej audycji projekt formatu może również uwzględniać przykładowe rozgrywki (w programach typu reality show), liczbę i opis kolejnych rund teleturnieju, przykładowe pytania, charakterystykę gospodarza (prowadzącego) programu uwzględniającą jego ogólne przymioty itp[17].
Projekt formatu jest zatem dokumentem obejmującym opis licznych elementów planowanej audycji, w szczególności jej cech charakterystycznych, mających stanowić jej „wizytówkę” dla przyszłych odbiorców. Z jednej strony ta postać zjawiskowa jest zatem ogólnym opisem. Z drugiej jednak dobór i zakres opisywanych elementów jest relatywnie szczegółowy[18].
FAZA TWORZENIA – BIBLII FORMATU
Kolejnym, jeszcze bardziej rozbudowanym i szczegółowym produktem procesu tworzenia formatu telewizyjnego, jest tzw. biblia formatu (format bible), która stanowi podstawę realizacji konkretnej produkcji. Format bible jest kompleksowym, obejmującym kilkaset stron opisem programu, zawierającym szczegółowe instrukcje jego przebiegu.
Opis dotyczy zarówno szeregu cech standardowych programu telewizyjnego, jak i obejmuje np. wskazówki dla operatorów kamer, elementy muzyczne i ich układ oraz skonkretyzowany scenariusz audycji[19]. Biblia formatu jest swoistą receptą na program, komunikującą dokładny przebieg jego realizacji, który ma mieć przełożenie na sukces rynkowy. Biblia jest przy tym zbiorem spisanych doświadczeń i obserwacji osób zajmujących się tworzeniem audycji opartych na formacie (tj. swoistego know-how), dlatego też może ona ewoluować pod wpływem ciągłej obserwacji odbioru programu przez publiczność[20].
Proces kształtowania się formatu od jego pierwotnej postaci, a więc pomysłu (ujętego najczęściej w formie szkicu formatu), aż do gotowego, pełnego pakietu oferowanego nadawcom obrazuje poniższa infografika.
Źródło: Z. Pinkalski, Rozdział I Analiza pojęcia „format telewizyjny” [w:] Prawna ochrona formatów telewizyjnych, Warszawa 2015[21]
Proces ten jest określany jako format development i nierzadko trwa w czasie liczonym w miesiącach lub nawet latach. Niezwykle istotne jest, że proces rozbudowy formatu telewizyjnego odbywa się – co do zasady – wewnątrz struktur organizacji producenckiej, którą cechuje ustalona hierarchia i procedury wewnętrzne. Dlatego też osoby, które są odpowiedzialne i upoważnione do decyzji o kontynuowaniu rozbudowy formatu i jego wdrażaniu, nie są tożsame z autorami pierwotnej koncepcji programu (przybierającej formę szkicu formatu czy też projektu formatu)[22].
Ochrona formatu telewizyjnego z perspektywy prawa autorskiego
Jednym z podstawowych zagadnień związanych z ochroną prawną formatów jest ustalenie, czy w postaci opisu koncepcji czy też już jako wyprodukowany materiał, format stanowi przedmiot ochrony prawnej, i to “czy” i “od kiedy” będą miały do niego zastosowanie ogólne zasady ochrony majątkowych i osobistych praw autorskich[23] wynikające z ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 24 z późn. zm.) (dalej “u.p.a.p.p.“)
Format telewizyjny opiera się na pomyśle, który stanowi swoisty „klucz” do sukcesu i największą w sobie wartość. Zgodnie z art. 1 ust. 2[24] u.p.a.p.p. ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Zatem ochronie autorskoprawnej będzie podlegało twórcze wyrażenie idei formatu czyli takie elementy jak np. scenariusz, grafika, kostiumy, dialogi oraz opis koncepcji czy struktury programu, nie pomysł jako taki.
Format telewizyjny składa się z szeregu elementów, które stanowią integralną całość. Elementy te nie tylko muszą występować łącznie ze sobą ale i również w określonej kolejności gdyż dopiero jako całość stanowią wartość i tworzą określony charakterystyczny format telewizyjny. Według Z. Pinkalskiego art. 3 u.p.a.p.p pozwala też na objęcie ochroną prawnoautorską spełniających przesłanki oryginalności i indywidualności sposób doboru, układu lub zestawienia.
Art. 3 u.p.a.p.p.: „Zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.”
W przypadku szkicu formatu będącego pierwszym opisem pomysłu, nierozbudowanym w swojej treści, należy wskazać, iż takiego szkicu jako planu treści i pomysłu nie uznaje się jako przedmiotu ochrony prawnoautorskiej. Niemniej wskazuje się, że w przypadku gdy pomysł ten posiada fantazyjny element, posiadający cechy twórcze, to może on zostać uznany za utwór zgodnie z art. 1 u.p.a.p.p.
Jako przykład wskazuje się koło fortuny, nie jako rozgrywkę teleturnieju, a jako element scenografii kluczowy dla tej rozgrywki.[25] Wskazuje się, że wraz z rozwojem i rozbudową formatu, tj. następnymi fazami formatu telewizyjnego bardziej rozbudowany będzie również zbiór elementów, które mogłyby zostać ujęte w koncepcji programu[26], a tym samym jak wskazał Z. Pinkalski możliwe jest znalezienie cech twórczych podlegających ochronie prawnoautorskiej. Wg autora „to liczba występujących w dziele detali jest indykatorem przekroczenia przez nie progu niechronionej idei”.[27]
Na temat charakteru twórczego almanachu formatu istnieją rozbieżne głosy. Z jednej strony uznawane jest, że poszczególne części składowe mogą stanowić przedmiot prawa autorskiego jak np. scenariusze poszczególnych odcinków serialu, natomiast almanach formatu jako całość nie jest objęty zakresem prawa autorskiego. Z drugiej strony istnieją głosy zupełnie odwrotne wśród których wskazuje się, że połączenie elementów formatu telewizyjnego wnosi wartość twórczą, a poszczególne komponenty formaty są ze sobą nierozerwalnie powiązane. Co więcej część doktryny uznaje, że formaty telewizyjne działają jak system naczyń połączonych, gdzie każda część wpływa na resztę, tworząc spójną całość o charakterze twórczym podlegając ochronie zgodnie z art. 3 u. p.a.p.p. [28]
Studium przypadku: „Big Brother” oraz „Dwa Światy”
Choć dwa reality show były emitowane na początku lat 2000, to jednak ze względu na pierwsze tego typu programy są wciąż wskazywane jako przykład sporu o format telewizyjny.
Jak wskazuje Z. Pinkalski żaden element audiowizualny z formatu Big Brother nie został powtórzony w formacie Dwa Światy, niemniej formaty posiadały podobieństwa: m.in.: odcięty od otoczenia dom uczestników, taka sama liczba początkowych uczestników, całodobowe nagrywanie uczestników, wpływ telewidzów na przebieg grywalizacji (tzw. silniki formatu).
Pomimo pewnej nowości, unikatowości, silniki te uznaje się za idee wyłączone spod ochrony prawnoautorskiej. Jedynie, aby ocenić naruszenie praw autorskich należałoby dopatrywać się ochrony prawnoautorskiej jako zbioru chronionego na podstawie art. 3 u.p.a.p.p. Wg Z. Pinkalskiego uznanie, że doszło do naruszenia majątkowych praw autorskich formatu “Big Brother” przez program “Dwa Światy”, wymagałoby przejęcia wielu jego unikalnych i szczegółowych składników. Do tej kategorii zaliczają się m.in. scenariusze poszczególnych odcinków, specyficzne postanowienia regulaminu wiążącego uczestników, a także system kar i nagród stosowane w trakcie rywalizacji. “Dwa Światy” nie przejęły tego rodzaju charakterystycznych detali formatu “Big Brother”, zatem test oceniający naruszenie praw do formatu jako chronionego zbioru elementów wykazał, że nie doszło do bezprawnego naruszenia.[29]
Słowem podsumowania…
Formaty telewizyjne nie doczekały się swojej definicji legalnej i mogą być rozumiane w różnorodny sposób, od podejścia wąskiego po szerokie ujęcie jako dokument będący biblią formatu. Powyższa analiza pokazuje, że w praktyce formaty telewizyjne w ujęciu prawnoautorskim nie cieszą się szeroką ochroną. Przede wszystkim wynika to faktu, iż znaczna część formatu telewizyjne stanowi pewną ideę, koncepcję, która nie jest dostatecznie konkretyzowana, co mogłoby pozwolić na wykształcenie oryginalnej, ustalonej twórczości. Zostań z nami Czytelniku, niebawem spojrzymy na format telewizyjny z perspektywy zwalczania nieuczciwej konkurencji…
