Czy też masz wrażenie, że na rynek e-commerce padł blady strach? Wszyscy powtarzają: duże zmiany od 1 stycznia 2023 r.! Dostarczasz konsumentom treści on-line (np. audiobooki, e-booki, muzykę) i zastanawiasz się czy powinieneś panikować? Spokojnie! Przygotowaliśmy krótki poradnik.
W pierwszej części rozprawiamy się z treściami cyfrowymi, czyli wdrożeniem tzw. dyrektywy cyfrowej, a dokładnie dyrektywy 2019/770 w sprawie niektórych aspektów umów o dostarczanie treści cyfrowych i usług cyfrowych, zwaną też „DCD”. W kolejnym wpisie zajmiemy się regulacją dotyczącą niezgodności towaru z umową, czyli zmianami wprowadzonymi przez dyrektywę 2019/771 w sprawie niektórych aspektów umów sprzedaży towarów, czyli tzw. dyrektywę towarową lub „SGD”. Ostatni, trzeci wpis poświęcimy na szczegółową analizę przepisów implementujących Dyrektywę 2019/2161, czyli tzw. Dyrektywę Omnibus.
Zanim wprowadzimy Cię w nową rzeczywistość e-handlu, kilka zdań wyjaśnienia.
Po wprowadzeniu przepisów dyrektywy cyfrowej do polskiego porządku prawnego, w prawach konsumenta pojawiło się szereg nowych definicji:
usługa cyfrowa – usługa pozwalająca konsumentowi na:
towar z elementami cyfrowymi – towar zawierający treść cyfrową lub usługę cyfrową lub z nimi połączony w taki sposób, że brak treści cyfrowej lub usługi cyfrowej uniemożliwiłby jego prawidłowe funkcjonowanie;
środowisko cyfrowe – sprzęt komputerowy, oprogramowanie i połączenia sieciowe wykorzystywane przez konsumenta w celu uzyskania dostępu do treści cyfrowej lub usługi cyfrowej lub w celu korzystania z nich;
integracja – połączenie treści cyfrowej lub usługi cyfrowej z elementami środowiska cyfrowego konsumenta i włączenie ich do tych elementów w celu zapewnienia zgodności z umową o dostarczanie treści cyfrowej lub usługi cyfrowej;
kompatybilność – współdziałanie treści cyfrowej, usługi cyfrowej, lub towaru ze sprzętem komputerowym lub oprogramowaniem, które są zazwyczaj używane do korzystania z treści cyfrowej, usługi cyfrowej, lub towaru tego samego rodzaju, bez konieczności ich przekształcania;
funkcjonalność – zdolność treści cyfrowej, usługi cyfrowej lub towaru do pełnienia swoich funkcji z uwzględnieniem ich przeznaczenia;
interoperacyjność – zdolność treści cyfrowej, usługi cyfrowej lub towaru do współdziałania ze sprzętem komputerowym lub oprogramowaniem innymi niż te zazwyczaj używane do korzystania z treści cyfrowej, usługi cyfrowej lub towaru tego samego rodzaju;
cena – wartość wyrażona w jednostkach pieniężnych, którą konsument jest obowiązany zapłacić przedsiębiorcy za treść cyfrową, usługę cyfrową lub towar, a w odniesieniu do treści cyfrowej lub usługi cyfrowej – także cyfrowe odwzorowanie wartości;
Nowy rozdział 5b ustawy o prawach konsumenta stanowi implementację dyrektywy cyfrowej.
Przepisy tego rozdziału mają zastosowanie nie tylko do treści cyfrowych i usług cyfrowych, ale także do towarów (rzeczy fizycznych), które służą wyłącznie jako nośniki treści cyfrowych.
Istotne jest wyłączenie stosowania przepisów rozdziału 5b do umów, na podstawie których konsument nie jest zobowiązany do świadczeń innych niż dostarczanie danych osobowych, a dane te są przetwarzane przez przedsiębiorcę wyłącznie w celu poprawy bezpieczeństwa, kompatybilności lub interoperacyjności oprogramowania oferowanego na podstawie otwartej i wolnej licencji.
Przedsiębiorca dostarcza konsumentowi treść cyfrową lub usługę cyfrową niezwłocznie po zawarciu umowy, chyba że strony postanowiły inaczej. Ustawa dopuszcza odstępstwo od niezwłocznego dostarczenia treści lub usługi np. poprzez zawarcie takiego postanowienia w regulaminie.
Treść cyfrową uważa się za dostarczoną w chwili, gdy treść cyfrowa lub środek, który pozwala na uzyskanie dostępu do treści cyfrowej lub pobranie treści cyfrowej, zostały udostępnione konsumentowi bądź fizycznemu lub wirtualnemu urządzeniu, które konsument wybrał samodzielnie w tym celu, lub gdy konsument lub takie urządzenie, uzyskali do niej dostęp.
W uzasadnieniu do ustawy wskazano, że przepis, który w powyższy sposób reguluje moment dostarczenia treści cyfrowej konsumentowi, nie przesądza, jak długo przedsiębiorca powinien utrzymywać dostępność treści cyfrowej, czyli możliwość jej pobrania przez konsumenta. W żadnym zaś wypadku jego interpretacja nie może prowadzić do wniosku, że już w chwili udostępnienia treści cyfrowej zobowiązanie przedsiębiorcy wygasa. Zobowiązanie przedsiębiorcy w zakresie czasu utrzymywania możliwość pobrania treści cyfrowej należy ustalać zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego. (1)
Jeśli zaś chodzi o usługę cyfrową, uważa się ją dostarczoną w chwili, gdy konsument lub fizyczne lub wirtualne urządzenie, które konsument wybrał samodzielnie w tym celu, uzyskali do niej dostęp.
Pojęcia „fizycznego lub wirtualnego urządzenia”, którym posługuje się ustawodawca, nie należy mylić z „materialnym nośnikiem”. W praktyce oba te pojęcia mogą dotyczyć urządzenia tego samego rodzaju (np. przenośnej pamięci USB). Natomiast dostarczenie treści cyfrowej za pośrednictwem materialnego nośnika oznacza sytuację, w której zobowiązanie przedsiębiorcy polega na dostarczeniu nośnika zawierającego treść cyfrową, tj. umową objęta jest dostawa zarówno nośnika, jak i treści cyfrowej. Dostawa przy użyciu fizycznego urządzenia polega na tym, że to konsument wskazuje urządzenie, na które treść cyfrowa ma być dostarczona, pozostające w jego dyspozycji niezależnie od umowy o dostarczenie treści cyfrowej[2].
Czyli:
Jeżeli przedsiębiorca nie dostarczył treści lub usługi, konsument wzywa go do ich dostarczenia. Jeżeli przedsiębiorca w takiej sytuacji nie dostarczy treści cyfrowej lub usługi niezwłocznie lub w dodatkowym, wyraźnie uzgodnionym przez strony terminie, konsument może odstąpić od umowy.
Konsument może odstąpić od umowy bez wzywania do dostarczenia treści lub usługi, jeżeli:
Ciężar dowodu dostarczenia przedmiotu umowy spoczywa na przedsiębiorcy.
Uwaga! Powyższych zasad dotyczących dostarczania treści cyfrowych oraz uprawnień konsumenta w przypadku braku ich dostarczenia nie stosuje się, jeżeli umowa przewiduje dostarczenie treści cyfrowej za pośrednictwem materialnego nośnika.
Dla usług i treści cyfrowych zasady zgodności z umową są takie same, jak zasady zgodności towaru z elementami cyfrowymi z umową, ale dodatkowo są uzupełnione o:
1. cechy ciągłości i bezpieczeństwa, jakie są typowe dla treści lub usługi cyfrowej tego rodzaju i których konsument może rozsądnie oczekiwać, biorąc pod uwagę charakter treści cyfrowej lub usługi cyfrowej oraz publiczne zapewnienia złożone przez przedsiębiorcę, jego poprzedników prawnych lub osoby działające w jego imieniu, w szczególności w reklamie lub na etykiecie; cechy te nie są wymagane jeżeli przedsiębiorca wykaże, że:
a. nie wiedział o danym publicznym zapewnieniu i oceniając rozsądnie, nie mógł o nim wiedzieć,
b. przed zawarciem umowy publiczne zapewnienie zostało sprostowane z zachowaniem warunków i formy, w jakich publiczne zapewnienie zostało złożone, lub w porównywalny sposób,
c. publiczne zapewnienie nie miało wpływu na decyzję konsumenta o zawarciu umowy;
2. zgodność z wersją próbną lub zapowiedzią, które zostały udostępnione konsumentowi przez przedsiębiorcę przed zawarciem umowy.
W przypadku, gdy umowa przewiduje dostarczanie treści lub usługi w sposób ciągły, treść cyfrowa lub usługa cyfrowa muszą pozostawać zgodne z umową przez oznaczony w umowie czas ich dostarczania.
Treść cyfrową lub usługę cyfrową dostarcza się w najnowszej wersji dostępnej w chwili zawarcia umowy, chyba że strony postanowiły inaczej.
Przedsiębiorca nie ponosi odpowiedzialności za brak zgodności z umową treści lub usługi, jeżeli konsument, najpóźniej w chwili zawarcia umowy, został wyraźnie poinformowany, że konkretna cecha treści lub usługi cyfrowej odbiega od tych wymogów zgodności z umową oraz wyraźnie i odrębnie zaakceptował brak konkretnej cechy treści lub usługi cyfrowej.
Tak jak w przypadku czasowych granic odpowiedzialności przedsiębiorcy za brak zgodności towaru z umową, tak i w przypadku treści i usług cyfrowych przedsiębiorca ponosi odpowiedzialność za ich niezgodność z umową przez określony czas, tj.:
W zależności od sposobu dostarczenia treści lub usługi (jednorazowo lub w częściach albo w sposób ciągły) istnieje domniemanie, że:
1. brak zgodności treści lub usługi cyfrowej z umową, który ujawnił się przed upływem roku od chwili dostarczenia, istniał w chwili ich dostarczenia – jest to odmienność w porównaniu do analogicznego domniemania w zakresie towarów fizycznych, które zakłada, że brak zgodności towaru, który ujawnił się przed upływem 2 lat od chwili dostarczenia istniał w chwili dostarczenia;
2. brak zgodności treści cyfrowej lub usługi cyfrowej z umową wystąpił w tym czasie, w którym zgodnie z umową treści lub usługi miały być dostarczane, jeżeli w tym czasie się ujawnił.
Powyższe domniemania nie mają zastosowania w dwóch przypadkach:
Przedsiębiorca co do zasady ma obowiązek informować konsumenta o aktualizacjach, w tym dotyczących zabezpieczeń, niezbędnych do zachowania zgodności treści lub usługi z umową oraz dostarczać je konsumentowi przez czas:
Jeżeli treść cyfrowa lub usługa cyfrowa są niezgodne z umową, konsument może żądać:
Tak jak w przypadku naprawy lub wymiany towarów, tak i w przypadku treści i usług cyfrowych konsument
Przedsiębiorca może odmówić doprowadzenia treści lub usługi do zgodności z umową, jeżeli
Przedsiębiorca doprowadza treść cyfrową lub usługę cyfrową do zgodności z umową w rozsądnym czasie od chwili, w której przedsiębiorca został poinformowany przez konsumenta o braku zgodności z umową, i bez nadmiernych niedogodności dla konsumenta, uwzględniając ich charakter oraz cel, w jakim są wykorzystywane.
Koszty doprowadzenia treści lub usługi do zgodności z umową ponosi przedsiębiorca.
Jeżeli treść cyfrowa lub usługa cyfrowa są niezgodne z umową, konsument może złożyć oświadczenie o obniżeniu ceny albo odstąpieniu od umowy, na takich samych zasadach jakie przewidziane są dla niezgodności towaru z umową, tj. gdy:
Obniżona cena musi pozostawać w takiej proporcji do ceny wynikającej z umowy, w jakiej wartość treści lub usługi niezgodnych z umową pozostaje do ich wartości zgodnych z umową. Jeżeli umowa stanowi, że treść cyfrowa lub usługa cyfrowa są dostarczane w częściach lub w sposób ciągły, przy obniżeniu ceny należy uwzględnić czas, w którym treść cyfrowa lub usługa cyfrowa pozostawały niezgodne z umową.
Konsument nie może odstąpić od umowy, jeżeli treść cyfrowa lub usługa cyfrowa są dostarczane w zamian za zapłatę ceny, a brak zgodności treści lub usługi z umową jest nieistotny.
Ustawa wprowadza domniemanie na korzyść konsumenta. Domniemywa się bowiem, że brak zgodności treści lub usługi z umową jest istotny. Oznacza to, że ciężar dowodu jest przerzucony na przedsiębiorcę, który, chcąc zakwestionować prawo konsumenta do odstąpienia od umowy, będzie musiał wykazać, że niezgodność z umową była nieistotna.
Przedsiębiorca jest uprawniony do żądania zwrotu nośnika materialnego, na którym dostarczył treść cyfrową, w terminie 14 dni od dnia otrzymania oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Konsument zwraca nośnik niezwłocznie i na koszt przedsiębiorcy.
Przedsiębiorca nie jest uprawniony do żądania zapłaty za czas, w którym treść lub usługa były niezgodne z umową, nawet jeżeli przed odstąpieniem od umowy konsument z nich faktycznie korzystał.
Przedsiębiorca jest zobowiązany do zwrotu ceny jedynie w części odpowiadającej treści lub usłudze cyfrowej niezgodnej z umową oraz treści cyfrowej lub usłudze cyfrowej, których obowiązek dostarczenia odpadł wskutek odstąpienia od umowy.
Zakaz wykorzystywania wytworzonych lub dostarczonych przez konsumenta treści po odstąpieniu od umowy jest regulacją, której odpowiednika brak jest w rozdziale 5a, dotyczącym sprzedaży towarów. Jest to odrębność zastrzeżona dla umów dotyczących treści cyfrowych i usług cyfrowych.
Po odstąpieniu od umowy przez konsumenta, przedsiębiorca nie może wykorzystywać treści innych niż dane osobowe dostarczone lub wytworzone przez konsumenta w trakcie korzystania z treści lub usługi dostarczonych przez przedsiębiorcę, z wyjątkiem treści, które:
Przedsiębiorca jest zobowiązany do udostępnienia konsumentowi na jego żądanie i na swój koszt, w rozsądnym czasie oraz w powszechnie używanym formacie nadającym się do odczytu maszynowego treści wytworzone lub dostarczone przez konsumenta w trakcie korzystania z treści lub usługi cyfrowej, inne niż dane osobowe, z pewnymi wyjątkami.
Przedsiębiorca może dokonać zmiany treści lub usługi cyfrowej tylko pod następującymi warunkami:
Wszystkie powyższe przesłanki muszą zostać spełnione łącznie, aby przedsiębiorca mógł dokonać takich zmian.
Przedsiębiorca ma obowiązek poinformować konsumenta w sposób jasny i zrozumiały o dokonywanej zmianie.
Jeżeli zmiana treści cyfrowej lub usługi cyfrowej istotnie i negatywnie wpływa na dostęp do treści cyfrowej lub usługi cyfrowej lub korzystanie z nich, przedsiębiorca jest zobowiązany poinformować klienta z odpowiednim wyprzedzeniem na trwałym nośniku o:
Konsument może wypowiedzieć umowę bez zachowania terminu wypowiedzenia w ciągu 30 dni od dnia:
Uprawnienie do wypowiedzenia umowy nie występuje jeżeli przedsiębiorca zapewnił konsumentowi uprawnienie do zachowania, bez dodatkowych kosztów, treści cyfrowej lub usługi cyfrowej zgodnych z umową, w stanie niezmienionym.
Przepisy implementujące dyrektywę cyfrową mają zastosowanie do dostarczania treści lub usługi cyfrowej, które nastąpiło po dniu 1 stycznia 2023 r., z wyjątkiem przepisów art. 43n pr. konsumenta (dotyczących obniżenia ceny lub odstąpienia od umowy) i art. 43o (dotyczących zakazu wykorzystywania wytworzonych lub dostarczonych przez konsumenta treści po odstąpieniu od umowy), które stosuje się wyłącznie do umów zawartych po wejściu ustawy w życie.
[1] uzasadnienie projektu ustawy, st. 11.
[2] uzasadnienie projektu ustawy, st. 10.
Fundacje rodzinne funkcjonują w ustawodawstwach różnych państw europejskich, w tym w Austrii, Belgii, Holandii, Malty, Monako, Niemiec, Szwajcarii czy Szwecji. W Polsce dotąd takie fundacje nie istniały. Aby skorzystać z tej formy prawnej, polscy przedsiębiorcy zakładali fundacje rodzinne za granicą. Stanowiło to swoistą „emigrację polskiego kapitału”.
Być może problem ten został dostrzeżony, ponieważ polski ustawodawca postanowił uregulować fundację rodzinną. Czas najwyższy – statystyki dotyczące firm rodzinnych mówią same za siebie. Jak podaje raport Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii z 2019 r. pt. “Fundacja Rodzinna. Zielona Księga”, drugie pokolenie przejmuje tylko co trzecią firmę rodzinną, a jedynie niewielki procent z tych firm przekazuje się następnie trzeciemu pokoleniu. Czy przepisy regulujące polską fundację rodzinną pomogą w utrzymaniu firm rodzinnych, a przysłowie „ojciec buduje, syn utrzymuje, wnuczek rujnuje” okaże się nieaktualne?
23 listopada 2022 r. wpłynął do Sejmu projekt ustawy o fundacji rodzinnej. Ta nowa dla polskiego porządku prawnego instytucja ma na celu zapewnienie ochrony przed rozdrobnieniem majątku rodzinnego, po przeprowadzeniu sukcesji rodzinnej działalności gospodarczej.
Z szacunków środowiska firm rodzinnych wynika, że w Polsce blisko 830 tys. firm to firmy rodzinne, które generują przychód o łącznej wartości 322 mld zł w skali roku, a tym samym ich wkład w budowę PKB kształtuje się na poziomie ok. 18%[1].
Z danych Instytutu Biznesu Rodzinnego wynika, że w przeciągu najbliższych 5 lat sukcesję przedsiębiorstwa planuje ok. 57% firm rodzinnych, ale tylko 8,1% następców prawnych przedsiębiorców deklaruje chęć poprowadzenia firmy stworzonej przez rodziców[2].
Problem kontynuowania firm rodzinnych oraz utrzymania ich rodzinnego charakteru nie dotyczy wyłącznie jednoosobowych działalności gospodarczych (zarejestrowany w CEIDG) czy biznesów prowadzonych wspólnie w ramach spółek cywilnych. Jest to zagadnienie aktualne także dla firm prowadzonych w formie spółek osobowych, a nawet spółek kapitałowych.
W przypadku spółek handlowych sukcesja może zostać zablokowana przez pozostałych wspólników, ale także może być znacząco ograniczona, a nawet zupełnie wyłączona poprzez odpowiednie postanowienia aktów założycielskich spółek, o czym pisaliśmy tu.
Fundacja rodzinna ma umożliwić kontynuację biznesu rodzinnego i ochronę majątku przedsiębiorstwa w perspektywie dłuższej niż jedno pokolenie, przy jednoczesnym braku konieczności osobistego angażowania się następców prawnych w prowadzenie biznesu.
Fundacja rodzinna będzie osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia majątku, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów.
Nazwa fundacji rodzinnej może być obrana dowolnie i będzie zawierać dodatkowe oznaczenie „Fundacja Rodzinna”. Oznaczenie “Fundacja Rodzinna” oraz skrót F.R. będę zastrzeżone wyłącznie dla fundacji rodzinnych. Inne podmioty nie będą mogły posługiwać się takimi oznaczeniami.
Fundacja rodzinna nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych. Rejestr fundacji rodzinnych będzie prowadził Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim.
Fundacja rodzinna będzie zobowiązana do zawierania następujących informacji w oświadczeniach składanych beneficjentowi, sądowi rejestrowemu i w zamówieniach handlowych:
Fundacja rodzinna w organizacji może we własnym imieniu zarządzać posiadanym majątkiem i zapewniać jego ochronę, w szczególności nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana.
Fundacja rodzinna w organizacji jest reprezentowana przez fundatora lub pełnomocnika powołanego przez fundatora, albo – w przypadkach wskazanych w ustawie – przez zarząd.
Do utworzenia fundacji rodzinnej jest wymagane:
Akt założycielski fundacji rodzinnej, jak również testament, w którym ustanowiono taką fundację, sporządza się w formie aktu notarialnego. Z chwilą sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu powstaje fundacja rodzinna w organizacji. W takiej sytuacji fundacja rodzinna, do momentu wpisania jej do rejestru zobowiązana jest do używania dodatkowego oznaczenia „w organizacji”. Po utworzeniu fundacji fundator albo zarząd (w zależności od tego, czy fundacja została utworzona poprzez akt założycielski czy w testamencie) zobowiązani są do złożenia wniosku o wpis fundacji do rejestru. Fundacja rodzinna w organizacji z chwilą wpisu do rejestru staje się fundacją rodzinną i uzyskuje osobowość prawną.
Fundator ustala statut. Statut sporządza się w formie aktu notarialnego.
Elementy obowiązkowe, które określa statut:
Statut może określać również inne sprawy, w tym:
Projekt ustawy przewiduje, że fundacja rodzinna będzie mogła wykonywać działalność gospodarczą tylko w zakresie:
Fundacja ta odpowiada solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania powstałe przed jej ustanowieniem, w tym z tytułu obowiązku alimentacyjnego. Odpowiedzialności tej nie będzie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.
Fundacja rodzinna będzie także odpowiadać za wykonanie obowiązku alimentacyjnego obciążającego fundatora, który powstał po ustanowieniu fundacji. W takim przypadku, gdy egzekucja z majątku fundatora obowiązku alimentacyjnego powstałego po ustanowieniu fundacji rodzinnej okaże się bezskuteczna, uprawniony może prowadzić egzekucję z majątku fundacji.
Powyższe ograniczenie w zakresie egzekucji nie stanowi przeszkody do wniesienia powództwa przeciwko fundacji rodzinnej, zanim egzekucja z majątku fundatora okaże się bezskuteczna.
Odpowiedzialność fundacji rodzinnej ograniczona jest do wartości mienia wniesionego przez fundatora według stanu z chwili nabycia, a według cen z chwili zaspokojenia wierzyciela.
Fundator wnosi do fundacji mienie na fundusz założycielski o wartości określonej w statucie. Mienie to musi wynosić co najmniej 100 000 zł i stanowi ono majątek fundacji rodzinnej.
Fundacja nie może zwracać fundatorowi mienia wniesionego na pokrycie funduszu założycielskiego, tak w całości, jak i w części, chyba że przepisy ustawy stanowią inaczej.
Fundator sporządza w formie pisemnej spis majątku wnoszonego do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego.
W spisie majątku zamieszcza się rzeczy lub prawa majątkowe wniesione do fundacji przez fundatora lub osoby inne niż fundator, ze wskazaniem:
Zarząd aktualizuje spis majątku i odpowiada za aktualność tego spisu.
W spisie majątku zamieszcza się informację o aktualnych proporcjach, wartości mienia wniesionego do fundacji rodzinnej przez każdego z fundatorów lub przez fundację rodzinną dla celów podatkowych, dla każdego z fundatorów oraz fundacji.
Mienie wniesione do fundacji w drodze darowizny albo spadku:
W przypadku, gdy mienie wnosi wspólny zstępny, wstępny albo rodzeństwo więcej niż jednego fundatora, mienie uważa się za wniesione przez wszystkich tych fundatorów w równych częściach.
Fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złoży oświadczenie w formie aktu notarialnego o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim, albo w testamencie.
Fundacja rodzinna może być ustanowiona przez więcej niż jednego fundatora, chyba że zostanie ustanowiona w testamencie.
Prawa i obowiązki fundatora są niezbywalne.
Jeżeli fundacja ma więcej niż jednego fundatora, wykonują oni prawa i obowiązki wspólnie, chyba że statut stanowi inaczej.
Fundator może w statucie powierzyć wykonywanie swoich uprawnień innej osobie, określając zakres tego powierzenia. Fundator będzie określał w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej.
Fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej.
Fundator może skierować do organów fundacji uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności.
Fundator zgłasza ustanowienie fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych, chyba że fundacja została ustanowiona w testamencie. W takim przypadku zgłoszenia fundacji do rejestru dokonuje zarząd. Zgłoszenie fundacji o rejestru podpisują wszyscy członkowie zarządu.
Beneficjentem fundacji rodzinnej może być:
– która zgodnie ze statutem, czyli zgodnie z wolą fundatora, będzie otrzymać świadczenie od fundacji rodzinnej lub mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Beneficjenta umieszcza się na liście beneficjentów.
Beneficjent ma prawo do uzyskania informacji o działalności fundacji rodzinnej, osobiście lub przez upoważnioną przez siebie osobę, w szczególności do żądania:
– z uwzględnieniem przepisów dotyczących ochrony danych osobowych.
Zarząd może odmówić beneficjentowi przedstawienia wyjaśnień, w tym dotyczących realizacji obowiązków zarządu, lub wglądu do dokumentów, jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że prawo to zostanie wykorzystane przez beneficjenta w celach sprzecznych z interesem i celem fundacji rodzinnej.
Prawa i obowiązki beneficjenta są niezbywalne, ale nie dotyczy to istniejącej wierzytelności beneficjenta. Beneficjent może jednak zrzec się swoich uprawnień w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Zrzeczenie się wszystkich uprawnień jest równoznaczne ze zrzeczeniem się statusu beneficjenta.
Beneficjent, tak jak fundator może skierować do organów fundacji uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności.
W przypadku małoletnich beneficjentów fundator może zastrzec, że przedmioty im przypadające z tytułu świadczeń od fundacji rodzinnej nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. W przypadku, gdy fundator nie wyznaczył zarządcy, zarząd sprawuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Beneficjent może otrzymywać świadczenie od fundacji również pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu.
Ważnym ograniczeniem jest to, że spełnienie świadczenia na rzecz beneficjenta nie może zagrażać wypłacalności fundacji wobec jej wierzycieli niebędących jej beneficjentami i każdorazowo spełnienie świadczenia jest uzależnione od bieżącej sytuacji finansowej fundacji. Co ważne, w przypadku wstrzymania świadczenia, bieg terminu jego spełnienia ulega zawieszeniu do czasu poprawy sytuacji finansowej fundacji.
Jeżeli brak jest możliwości zaspokojenia beneficjentów w pełnej wysokości, w związku ze zobowiązaniami wobec osób trzecich, zarząd dokona miarkowania świadczeń, tak, aby nie pokrzywdzić żadnego z beneficjentów. Bieg terminu spełnienia świadczeń co do pozostałej kwoty ulega zawieszeniu do czasu poprawy sytuacji finansowej fundacji rodzinnej.
W przypadku fundacji rodzinnej, która ma więcej niż jednego fundatora zmiana beneficjenta lub jego uprawnień jest dokonywana za zgodą pozostałych fundatorów, chyba że statut stanowi inaczej.
Organami fundacji rodzinnej są:
Kadencję członka organu fundacji oblicza się w pełnych latach obrotowych, chyba że statut stanowi inaczej. Zgodę na pełnienie funkcji członka organu fundacji rodzinnej wyraża się w formie pisemnej. Każdemu członkowi organu przysługuje jeden głos, chyba że statut stanowi inaczej.
Do zadań zarządu należy:
Zarząd składa się z jednego albo większej liczby członków. Jeżeli zarząd jest wieloosobowy, wszyscy jego członkowie są obowiązani i uprawnieni do wspólnego prowadzenia spraw fundacji rodzinnej, chyba że statut stanowi inaczej. Prawo członka zarządu do reprezentowania fundacji dotyczy wszystkich czynności sądowych i pozasądowych. Prawa członka zarządu do reprezentowania fundacji rodzinnej nie można ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich.
O ile statut nie stanowi inaczej, powołania i odwołania członków zarządu dokonuje fundator, a po śmierci fundatora rada nadzorcza, jeżeli została ustanowiona. W przypadku śmierci fundatora i braku rady nadzorczej powołania i odwołania członków zarządu dokonuje zgromadzenie beneficjentów.
Natomiast w sytuacjach, gdy fundacja jest ustanawiana w testamencie, fundator określa w nim osobę albo osoby, które zostaną powołane do pełnienia funkcji członka albo członków zarządu.
Rada nadzorcza fundacji rodzinnej jest organem nieobowiązkowym, chyba że liczba beneficjentów przekracza 25 osób – wówczas trzeba ją powołać. Fundator ustanawia radę nadzorczą w statucie. Rada nadzorcza składa się z jednego albo większej liczby członków.
Rada nadzorcza pełni funkcje nadzorcze w stosunku do zarządu w zakresie przestrzegania prawa i statutu.
Statut może rozszerzyć uprawnienia rady nadzorczej, w szczególności przewidywać, że zarząd jest obowiązany uzyskać zgodę rady nadzorczej na dokonanie określonych czynności.
Tak jak w przypadku spółek prawa handlowego, również w fundacji rodzinnej nie można pełnić jednocześnie funkcji członka zarządu i funkcji członka rady nadzorczej.
Fundator w statucie ustanawia zgromadzenie beneficjentów. Zgromadzenie beneficjentów tworzą beneficjenci, którym w statucie przyznano uprawnienie do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów.
Uchwały zgromadzenia beneficjentów wymaga:
Jeżeli statut nie stanowi inaczej, zgromadzenie beneficjentów jest ważne bez względu na liczbę reprezentowanych na nim głosów.
Członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator odpowiadają wobec fundacji rodzinnej za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu, chyba że nie ponosi winy. Członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia należytej staranności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec fundacji rodzinnej, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.
Ustawa wprowadza obowiązek przeprowadzania audytu w fundacjach rodzinnych.
Firma audytorska albo zespół audytorów wyznaczony przez zgromadzenie beneficjentów dokonuje audytu w zakresie zarządzania aktywami fundacji, zaciągania i spełniania zobowiązań, w tym zobowiązań publicznoprawnych, pod kątem prawidłowości, rzetelności oraz zgodności z prawem, celem oraz dokumentami fundacji rodzinnej. W skład zespołu audytorów wchodzi biegły rewident, doradca podatkowy, adwokat lub radca prawny.
Audyt przeprowadza się co najmniej raz w ciągu 4 lat funkcjonowania fundacji rodzinnej, chyba że sprawozdanie finansowe fundacji będzie podlegało badaniu zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości. W takim przypadku audyt powinien być przeprowadzony w tym samym terminie jak badanie. Oznacza to, że dla niektórych fundacji rodzinnych obowiązek przeprowadzania audytu będzie istniał co roku.
Narzucenie takiego obowiązku ma na celu ochronę majątku fundacji rodzinnej i praw beneficjentów.
W przypadku, gdy fundacja rodzinna nie została wpisana do rejestru w terminie 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu założycielskiego, albo ogłoszenia testamentu, albo w przypadku, gdy postanowienie sądu odmawiające zarejestrowania fundacji stało się prawomocne, fundacja rodzinna w organizacji ulega rozwiązaniu.
W przypadku, gdy fundacji nie zgłoszono do sądu rejestrowego w terminie 6 miesięcy albo postanowienie sądu odmawiające rejestracji stało się prawomocne, a fundacja rodzinna w organizacji nie jest w stanie niezwłocznie pokryć w pełni wierzytelności beneficjentów i osób trzecich, zarząd dokona likwidacji fundacji. Jeżeli fundacja rodzinna w organizacji nie ma zarządu, fundator, zgromadzenie beneficjentów albo sąd rejestrowy ustanawia likwidatora albo likwidatorów.
Likwidatorzy ogłaszają jednokrotnie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym o otwarciu likwidacji, wzywając wierzycieli do zgłoszenia ich wierzytelności w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia.
Fundacja rodzinna w organizacji ulega rozwiązaniu z dniem zatwierdzenia przez zgromadzenie beneficjentów sprawozdania likwidacyjnego.
Fundacja rodzinna ulega rozwiązaniu m.in. w przypadku, gdy:
Rozwiązanie fundacji rodzinnej następuje po przeprowadzeniu likwidacji, z chwilą wykreślenia jej z rejestru.
Otwarcie likwidacji następuje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu fundacji rodzinnej przez sąd albo powzięcia przez zarząd albo zgromadzenie beneficjentów uchwały o rozwiązaniu fundacji rodzinnej. Likwidację prowadzi się pod nazwą fundacji z dodaniem oznaczenia „w likwidacji”.
Jeżeli fundacja rodzinna jest rozwiązywana za życia fundatora, fundator jest wyłącznie uprawnionym do otrzymania mienia pozostałego w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, chyba że statut stanowi inaczej, w szczególności określa beneficjentów uprawnionych do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji.
W przypadku śmierci fundatora i braku beneficjenta uprawnionego do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, mienie to przypada spadkobiercom fundatora.
Opłata od wniosku o wpis fundacji do rejestru będzie wynosić 500 zł. Natomiast opłata od zarejestrowania zmiany będzie wynosiła 250 zł.
Zgodnie z projektem ustawy wszystkie fundacje zarejestrowane w KRS posiadające w swojej nazwie określenie “fundacja rodzinna” będą zobowiązane do zmiany swojej nazwy, a w tym zmiany statutu.
Zgłoszenia zmiany należy dokonać nie później niż w terminie 3 miesięcy od dnia wejście w życia ustawy. Brak zgłoszenia zmiany we wskazanym terminie spowoduje wszczęcie postępowania przymuszającego. Wniosek o wpisanie zmiany w KRS nie będzie podlegał żadnej opłacie.
Projekt ustawy o fundacji rodzinnej wprowadza także szereg zmian do innych ustaw, w tym m.in. ustawy o podatku od spadków i darowizn oraz kodeksu cywilnego w zakresie zachowku.
Tekst projektu ustawy oraz uzasadnienie do projektu ustawy dostępne są pod linkiem https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2798.
Jeśli prowadzisz firmę rodzinną i być może wkrótce zmierzysz się z problemem sukcesji, rozważ skorzystanie z tej formy zabezpieczenia biznesu. To rozwiązanie bardzo popularne w krajach, które zmianę pokoleniową przechodziły wcześniej niż w Polsce. Przykładem może być Heineken, który w ramach StAK – Stichting Administratiekantooroparł prowadzi firmowy fundusz emerytalny dla byłych pracowników. Zainteresowany/a tym rozwiązaniem? Możesz liczyć na naszą pomoc 😊 zapraszamy do kontaktu.
Jest człowiek i… nie ma człowieka. Cykl życia i śmierci ujęty w jednym zdaniu wydaje się być bardzo prosty, zaczyna jednak komplikować się dla pozostałych przy życiu spadkobierców w sytuacji, gdy zmarły był np. wspólnikiem w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Jak bowiem wygląda dziedziczenie jego praw i obowiązków o charakterze majątkowym w takim przypadku? Aby odpowiedzieć na to pytanie, zapraszamy do lektury!
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest osobą prawną[1]. Los spółki w dużej mierze uniezależniony jest od losów wspólnika, np. poprzez wyłączenie odpowiedzialności wspólnika z zobowiązania spółki[2]. Także śmierć wspólnika co do zasady nie skutkuje co do zasady rozwiązaniem spółki mogącej kontynuować działalność już z udziałem jego spadkobierców.
Z chwilą śmierci następuje otwarcie spadku, co oznacza, że z tą chwilą należące do spadkodawcy prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym, niewygasające z chwilą śmierci, stają się spadkiem, a inaczej mówiąc, wyodrębnioną masą spadkową.
Masa spadkowa to prawa i obowiązki, które przechodzą ze spadkodawcy na spadkobierców w postaci spadku. W jej skład mogą wchodzić np. prawo własności rzeczy ruchomych oraz nieruchomości, użytkowanie wieczyste, prawo udziału we współwłasności, służebności gruntowe, hipoteka oraz zastaw, łącznie z wierzytelnością, którą zabezpieczają, roszczenia windykacyjne. W skład spadku wejdą również wierzytelności wynikające z umów zawartych przez spadkodawcę, bezpodstawnego wzbogacenia oraz czynów niedozwolonych, jak również autorskie prawa majątkowe, które wynikają z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych czy prawa własności przemysłowej np. patenty. Warto zaznaczyć, że do masy spadkowej wchodzą również nie tylko aktywa, lecz też długi spadkodawcy, w tym wszelkie pożyczki czy kredyty. Dlatego bardzo ważnym aspektem jest ustalenie masy spadkowej, bowiem wtedy spadkobierca będzie mógł podjąć decyzję odnośnie odrzucenia spadku czy też przyjęcia spadku w całości lub z dobrodziejstwem inwentarza[3].
Jak wynika z art. 925 kodeksu cywilnego, spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Natomiast spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, co oznacza, że z chwilą śmierci spadkodawcy spadkobierca wchodzi z mocy prawa w ogół jego praw i obowiązków należących do spadku. Przy czym zgodnie z art. 922 § 2 kodeksu cywilnego prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami nie należą do spadku.
Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jako prawa majątkowe podlegają dziedziczeniu, co ma to znaczenie, że z chwilą śmierci wspólnika spółki na jego miejsce w spółce wchodzą, z mocy samego prawa, jego spadkobiercy. Tak jest „co do zasady” ale są też sytuacje wyjątkowe.
Dziedziczenie udziałów w spółce odbywa się na podstawie testamentu lub w drodze dziedziczenia ustawowego. Jeżeli zmarła osoba pozostawiła testament, to właśnie w nim powinni być wskazani spadkobiercy. W przypadku, gdy udziały podlegają dziedziczeniu ustawowemu, to przypadną one osobom wskazanym w art. 931 i nast. kodeksu cywilnego.
Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością są dziedziczne, lecz nie zawsze ich dziedziczenie oznacza wstąpienie spadkobiercy do spółki jako wspólnika i przyznanie mu z tego tytułu uprawnień. Zgodnie z kodeksem spółek handlowych (ksh) w umowie spółki mogą być zawarte regulacje dotyczące ograniczenia i wyłączenia wstąpienia do spółki spadkobierców na miejsce zmarłego wspólnika[4].
Wspólnicy mogą swobodnie określać warunki, od których zależy uzyskanie przez spadkobiercę statusu wspólnika spółki. Za najczęściej występujące ograniczenia literatura wskazuje: posiadanie odpowiednich kwalifikacji, doświadczenia zawodowego[5], wykształcenia, umiejętności, stopnia pokrewieństwa ze zmarłym, posiadanie odpowiedniego wieku, płci, narodowości, czy też zgody pozostałych wspólników[6]. Wyłączenie spadkobiercy w umowie może zostać skonstruowane w ten sposób, że udział po zmarłym wspólniku zostanie przekazany innemu określonemu wspólnikowi lub pozostałym wspólnikom, np. proporcjonalnie w stosunku do pozostałych wspólników. Aby ograniczenie lub wyłączenie wstąpienia do spółki spadkobierców na miejsce zmarłego wspólnika były skuteczne, muszą być zawarte w umowie spółki najpóźniej w chwili śmierci spadkodawcy[7].
Umowa spółki powinna w sposób konkretny określać spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki. Brak takich zapisów może skutkować bezskutecznością zapisów dotyczących ograniczeń lub wyłączenia spadkobiercy. Spadkobierca niewstępujący do spółki powinien być spłacony według godziwej wartości udziałów spadkodawcy i w rozsądnym terminie[8]. Przepisy prawa nie regulują sposobu spłaty spadkobierców przez pozostałych wspólników spółki. W orzecznictwie dominuje pogląd, że warunki spłaty nie mogą być przyjęte w sposób dowolny. Zapisy umowy przewidujące np. rażąco późny termin spłaty albo spłatę po wartości rażąco niższej od aktualnej wartości rynkowej bądź przynajmniej księgowej udziałów (np. po wartości nominalnej) należy uznać za nieważne jako stanowiące obejście prawa. W takim wypadku, zdaniem sądu, trzeba przyjąć, że warunki spłaty nie zostały w ogóle ustalone w umowie spółki, co powoduje, że spadkobiercy wstępują do spółki tak, jakby wyłączenie bądź ograniczenie w tym zakresie nie było przewidziane[9].
W zapisach umowy powinny również znaleźć się regulacje dotyczące rozdysponowania udziałów spółki wyłączających spadkobierców. Udziały mogą zostać podzielone pomiędzy pozostałych wspólników lub przekazane osobie trzeciej niebędącej wspólnikiem. Wspólnicy mogą również zawrzeć w umowie zapis, że pozostałe po zmarłym wspólniku udziały zostaną umorzone. Skutkiem umorzenia jest to, że udział przestaje istnieć oraz wygasają wszelkie związane z nim prawa udziałowe.
Istotny problem stanowi sytuacja, gdy w umowie spółki nie ma postanowień dotyczących nabycia udziałów od spadkobierców, którzy zostali ograniczeni lub wyłączeni od wstąpienia jako wspólnicy do spółki. W doktrynie wskazuje się, że udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością należą do praw i obowiązków dziedzicznych, lecz wyłączalnych ze spadku (względnie dziedzicznych), w stosunku do których przepis dyspozytywny dopuszcza możliwość wyłączenia ich ze spadku w drodze czynności prawnej. Jeśli w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, wyłączono wstąpienie spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika, to, spadkobiercy uzyskują własne prawo do otrzymania stosownych spłat[10]. Wynika z tego, że postanowienie umowne wyłączające lub ograniczające dziedziczenie udziałów w danej spółce wyłączają tym samym stosowanie przepisów prawa spadkowego co do przejścia tych praw i obowiązków na spadkobiercę. Udziały, których spadkobierca nie może objąć z powodu ograniczeń bądź wyłączenia, przejmuje inny spadkobierca, który spełnia określone warunki i może zostać wspólnikiem spółki. W takiej sytuacji spadkobierca przejmujący, których nie mógł objąć inny spadkobierca z uwagi na ograniczenie w umie spółki zobowiązany jest do wypłacenia spadkobiercy niewstępującemu do spółki wynagrodzenia z tytułu tego wyłączenia[11]. Trzeba pamiętać, iż konsekwencją wyłączenia wstąpienia do spółki nie jest wygaśnięcie udziału, a jedynie niemożność jego objęcia przez spadkobiercę, który uzyskuje prawo żądania wynagrodzenia z tego tytułu.
Dziedziczenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością odbywa się na podstawie ogólnych zasad prawa cywilnego. Sytuacja związana ze spadkobraniem udziałów spółki komplikuje się niestety w odniesieniu do osoby małoletniej. Zależnie od wieku osobom takim przysługuje ograniczona zdolność do czynności prawnych (w przypadku osób, które ukończyły 13. rok życia, ale nie ukończyły 18 lat) lub nie przysługuje ona wcale (co do osób, które nie ukończyły 13. roku życia). Zatem osobom takim nie będą przysługiwać uprawnienia do wykonywania praw udziałowych w spółce. W aspekcie takiego problemu należy rozważyć dwie kwestie: czy małoletni jest jedynym spadkobiercą udziałów oraz czy udziały spółki są objęte współwłasnością kilku osób np. małoletniego i drugiego rodzica.
W sytuacji, gdy małoletni jest jedynym spadkobiercą udziałów spółki jego prawa oraz obowiązki będzie wykonywał przedstawiciel ustawowy. Z mocy prawa są nimi rodzice (art. 98 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) bądź opiekun ustanowiony przez sąd. Wspomniany przedstawiciel ustawowy jest uprawniony do samodzielnego wykonywania praw udziałowych jedynie w zakresie czynności zwykłego zarządu. W sytuacji gdy wykonywanie praw udziałowych będzie w jakiś sposób przekraczało zakres spraw zwykłego zarządu, to dla każdej takiej czynności wymagana będzie zgoda sądu opiekuńczego zgodnie z art. 101 § 3 k.r.o.
Sądem opiekuńczym jest sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania małoletniego, którym jest miejsce zamieszkania rodziców lub opiekuna, pod którego władzą się znajduje (art. 569 § 1 kpc). Czynnościami przekraczającymi zakres spraw zwykłego zarządu majątkiem dziecka w odniesieniu do udziałów będą np.: zbycie udziałów, podejmowanie uchwał o podziale zysku spółki oraz wszystkie czynności, które mogą wpływać na sytuację majątkową małoletniego, przede wszystkim w zakresie zobowiązań i obciążeń[12]. Co ważne, zgoda sądu opiekuńczego na wskazane wcześniej czynności przekraczające zakres spraw zwykłego zarządu majątkiem dziecka powinna zostać wydana przed dokonaniem tych czynności. Według orzecznictwa czynności bez uprzedniej zgody sadu opiekuńczego będą nieważne i nie będą podlegać konwalidacji[13]. Działania przedstawiciela ustawowego są oceniane przez sąd opiekuńczy, nie tylko pod względem legalności tzn. zgodności z obowiązującymi przepisami, ale także celowości z gospodarczego punktu widzenia dla dobra dziecka.[14]
Jeżeli jest kilku spadkobierców, to wówczas stają się oni współuprawnionymi do udziałów[15], które zostają objęte wspólnością udziałów[16]. Zgodnie z art. 184 §1 ksh współspadkobiercy wykonują swoje prawa w spółce przez wspólnego przedstawiciela, odpowiadając przy tym za świadczenia związane z udziałem w sposób solidarny. W rozumieniu art. 199 kc powołanie wspólnego przedstawiciela do dokonywania praw udziałowych jest czynnością przekraczającą zwykły zarząd, a zatem wymaga zgody wszystkich spadkobierców. W przypadku, gdy jednym z współuprawnionych jest małoletni, do powołania wspólnego przedstawiciela w imieniu małoletniego zgodnie z art. 101 §1 k.r.o. wymagana jest uprzednia zgoda sądu opiekuńczego. W sytuacji, gdy udziały spółki objęte są współwłasnością małoletniego oraz rodzica, który jest jego przedstawicielem ustawowym, należy rozważyć dokonanie sądowego lub umownego działu spadku, co w rezultacie skutkować będzie odpowiednim podzieleniem udziałów spółki na rzecz każdego ze spadkobierców np. tylko rodzica.
Z chwilą otwarcia spadku, czyli wraz ze śmiercią spadkodawcy, udział w spółce przechodzi na spadkobiercę. W tym również momencie ustaje stosunek członkostwa w spółce spadkodawcy, powstaje zaś członkostwo spadkobiercy bądź spadkobierców[17]. Status wspólnika spadkobierca uzyskuje w chwili nabycia spadku, natomiast wobec spółki – z chwilą zawiadomienia o objęciu spadku.[18]
Art. 187 ksh stanowi, że przejście udziałów staje się skuteczne wobec spółki od chwili, gdy spółka otrzyma od spadkobiercy zawiadomienie wraz z dowodem dokonania przejścia udziałów spółki. Spadkobierca, by wykazać swoje prawa do udziału, powinien zatem zawiadomić o tym fakcie spółkę oraz udowodnić przejście udziałów. Przejście udziałów w drodze dziedziczenia powinno być wykazane przed spółką stwierdzeniem nabycia spadku lub aktem poświadczenia dziedziczenia sporządzonym przez notariusza[19]. Sądowe postanowienie stwierdzenia nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia wymieniają wszystkie osoby, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów.
Zawiadomienie, o którym mowa, powinno zostać przedłożone zarządowi spółki, gdyż jest on uprawniony do odbioru oświadczeń woli adresowanych do spółki. Gdy spółka posiada wieloosobowy zarząd, wystarcza, by zawiadomienie odebrał w imieniu spółki jeden z członków zarządu. Z chwilą zawiadomienia spółki po stronie spadkobierców powstaje wspólność członkostwa w spółce i stają się oni wspólnikiem zbiorowym spółki[20]. Z chwilą wykonania obowiązku przewidzianego w art. 187§1 ksh spadkobiercy wspólnika mogą wykonywać swoje prawa korporacyjne względem spółki. Taka zmiana w strukturze organizacyjnej spółki wiąże się również z obowiązkiem powiadomienia o tym sądu rejestrowanego, czyli zgłoszenia do KRS, w terminie 7 dni od dnia zaistnienia tych zmian.
Zgodnie z art. 202 § 4 ksh mandat członka zarządu wygasa wskutek śmierci. W przypadku wieloosobowego zarządu śmierć jednego z członków nie wstrzymuje ani nie wpływa rażąco na działania spółki. Sytuacja nieco się komplikuje, gdy umiera jedyny członek zarządu, ponieważ w jednej chwili spółka traci organ zarządczy prowadzący sprawy spółki, jak również pozostaje pozbawiona osoby, która jako jedyna była uprawniona do jej reprezentacji. W sytuacji śmierci członka zarządu organ spółki, jakim jest zarząd, przestaje istnieć, dlatego należy niezwłocznie zwołać zgromadzenie wspólników i powołać nowego członka zarządu. Zgromadzenie wspólników zwołuje zarząd. W przypadku, gdy w umowie spółki brak jest zapisu o uprawnionych innych osobach do jego zwoływania, sytuacja staje się trudniejsza. Wspólnicy mogą skorzystać z nieformalnego zgromadzenia wspólników. Zgodnie z art. 240 ksh uchwały można powziąć pomimo braku formalnego zwołania zgromadzenia wspólników pod warunkiem reprezentacji całego kapitału zakładowego oraz braku sprzeciwu dotyczącego odbycia zgromadzenia, jak również do wniesienia poszczególnych spraw do porządku obrad.
W przypadku niemożności skorzystania z nieformalnego zwołania zgromadzenia wspólników, wspólnicy posiadający co najmniej 1/10 udziału w kapitale zakładowym spółki mogą żądać zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników. Przy czym żądanie zwołania zgromadzenia wspólnicy są zobowiązani złożyć na piśmie zarządowi. W przypadku śmierci jedynego członka zarządu takie żądanie nie zostanie spełnione, dlatego wspólnicy występujący z żądaniem zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników mogą zwrócić się do sądu o upoważnienie ich do zwołania i przeprowadzenia zgromadzenia w celu powołania nowego zarządu.
Opisana sytuacja miała miejsce w spółce technologicznej z bardzo starannie dobranym składem wspólników. Postanowienia umowy spółki uniemożliwiały wstąpienie do niej małoletnich spadkobierców. Ze względu na specyficzną działalność spółki, wykluczenie dziedziczenia przez małoletnich było uzasadnione, ale w praktyce wygenerowało szereg problemów. Udało się je rozwiązać. Jak w dziesiątkach innych tego typu spraw. Dowiedz się, w jakich sprawach dotyczących sukcesji praw majątkowych w firmie możemy Ci pomóc.
Jeśli jesteś ciekaw innych kwestii związanych prawem handlowym, np. ostatnich zmian dotyczących prawa holdingowego, czy też tego, jak przedstawia się odpowiedzialność członka zarządu spółki z o.o., w tym, w szczególności w przypadku bezskuteczności egzekucji wobec spółki.
Specyfiką rynku farmaceutycznego w Polsce jest to, że znaczący w nim udział mają lekigeneryczne. Jak szacuje Medicines for Europe (poprzednio European Generic Medicines Association), udziałleków generyczych w całym rynku leków w Polsce wynosi 70 – 80%. Przy czym, Polska w tym trendzie nie jest odosobniona. Znakomitą większość światowego przemysłu farmaceutycznego stanowią tzw. leki generyczne. Wynika to z faktu, że leki generyczne są tańsze w produkcji od preparatów innowacyjnych średnio o 80-85%.
Branża farmaceutyczna stanowi najbardziej zaawansowany sektor gospodarki pod względem innowacji. To właśnie w sektorze farmacji ponoszone są największe nakładany na badania i rozwój, tzw. prace B+R. O tym, jakie znaczenie dla sektora farmaceutycznego ma wytworzona własność intelektualna może świadczyć chociażby oświadczenie firmy Moderna (jednego z producentów szczepionek przeciwko COVID-19) informujące o tym, że Moderna zamierza pozwać Pfizer i jego partnera BioNTech za naruszenie praw wyłączonych Moderny do technologii mRNA, która stanowiła podstawę do opracowania szczepionki przeciwko COVID-19[1].
Język prawny nie posługuję się pojęciem – lek. Natomiast zgodnie z art. 2 pkt 32 ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1977 z późn. zm.) (prawo farmaceutyczne) produktem leczniczym – jest substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana jako posiadająca właściwości zapobiegania lub leczenia chorób występujących u ludzi lub zwierząt lub podawana w celu postawienia diagnozy lub w celu przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu poprzez działanie farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne.
Odrębną kategorię produktów leczniczych stanowią produkty immunologiczne – produktem immunologicznym jest produkt leczniczy stanowiący surowicę, szczepionkę, toksynę lub alergen, stosowany w celu:
Art. 10 ust. 2 Dyrektywy 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi wprowadza podział produktów leczniczych na:
Różnica między produktami leczniczymi referencyjnymi, a generycznymi polega na tym, że proces wprowadzania leku generycznego do obrotu jest nieco krótszy. Producent leków generycznych nie jest zobowiązany (w przeciwieństwie do producenta produktu leczniczego referencyjnego) do przedstawienia wyników badań przedklinicznych i badań klinicznych, jeżeli może wykazać, że produkt leczniczy jest generycznym produktem leczniczym w stosunku do referencyjnego produktu leczniczego, który jest lub był dopuszczony do obrotu.
Oznacza, to że produkt leczniczy referencyjny jest pierwszym dopuszczonym do obrotu produktem posiadający daną substancję czynną, w określonej ilości i jakości oraz postaci farmaceutycznej. Generyczny produkt leczniczy jest natomiast produktem leczniczym, który posiada ten sam jakościowy i ilościowy skład w substancjach czynnych oraz tę samą postać farmaceutyczną, jak referencyjny produkt leczniczy, oraz którego tzw. biorównoważność względem referencyjnego produktu leczniczego została udowodniona w drodze przeprowadzenia odpowiednich badań biodostępności.
Różne sole, estry, etery, izomery, mieszaniny izomerów, kompleksy lub pochodne substancji czynnych uznaje się za taką samą substancję czynną, o ile nie różnią się znacząco właściwościami odnośnie do bezpieczeństwa i skuteczności. W takich przypadkach, wnioskodawca przedstawia dodatkowe informacje stanowiące dowód potwierdzający bezpieczeństwo lub skuteczność różnych soli, estrów lub pochodnych dopuszczonej substancji czynnej.
Różne postacie farmaceutyczne doustne natychmiastowego uwalniania uznaje się za jedną i tę samą postać farmaceutyczną. Nie wymaga się badań biodostępności, jeżeli wnioskodawca przedstawi dowody, że generyczny produkt leczniczy spełnia odpowiednie kryteria określone w odpowiednich szczegółowych wytycznych.
Natomiast to, że oba produkty zawierają tę samą substancję czynną nie oznacza, że mamy do czynienia z tym samym lekiem. Fakt uznania danego produktu leczniczego za bioekwiwaletny, nie oznacza konieczności wykazywania równoważności terapeutycznej. Zmiana leku oryginalnego na lek generyczny może się wiązać ze zmianą skuteczności i bezpieczeństwa farmakoterapii, a w literaturze naukowej nieprzerwanie trwa dyskusja, czy udowodnienie biorównoważności jest wystarczającym argumentem do zamiany leków, czy jednak konieczne jest przeprowadzenie badań klinicznych potwierdzających równoważność terapeutyczną leków oryginalnych i leków generycznych, co jednak zwiększy koszt wprowadzenia na rynek tych drugich[2].
Zgodnie z art. 24 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (pwp) patenty są udzielane – bez względu na dziedzinę techniki – na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania.
Jednocześnie, zgodnie z art. 29 ust. 1 pkt 3 pwp patentów nie udziela się na: sposoby leczenia ludzi i zwierząt metodami chirurgicznymi lub terapeutycznymi oraz sposoby diagnostyki stosowane na ludziach lub zwierzętach; przepis ten nie dotyczy produktów, a w szczególności substancji lub mieszanin stosowanych w diagnostyce lub leczeniu.
Wobec tego, ustawodawca potwierdza wprost, że produkty, a w szczególności substancje lub mieszaniny stosowane w diagnostyce lub leczeniu mogą być wynalazkami, a także, że możliwe jest udzielenie ochrony patentowej na takie wynalazki.
Przy czym, specyfika produktów leczniczych jest odzwierciedlona w przesłance nowości wynalazku. Co do zasady, zgodnie z prawem własności przemysłowej, aby wynalazek mógł ubiegać się ochronę patentową, musi m.in. spełniać warunek nowości. Oznacza to, że rozwiązanie nie może wynikać dla znawcy w sposób oczywisty ze stanu techniki. Art. 25 ust. 4 pwp ustanawia wyjątek od tego generalnego wymogu nowości wynalazku i dopuszcza uznawanie za nowe substancje lub mieszaniny, które występują już w stanie techniki, pod warunkiem że przedmiotem wynalazku jest nie sama substancja lub mieszanina, ale jej nowe zastosowanie w dziedzinie medycyny[3].
Wobec tego, wśród wynalazków medycznych możemy wskazać kilka ich kategorii:
Oznacza to, substancja może być już substancją znaną, czyli nie posiadającą cech nowości, natomiast chronione może być jej zastosowanie, które jest nowe, czyli nie będące częścią stanu techniki.
Zastosowania substancji możemy podzielić na:
Przez uzyskanie patentu nabywa się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Zakres przedmiotowy ochrony określają zastrzeżenia patentowe, zawarte w opisie patentowym. Uprawniony z patentu może zakazać osobie trzeciej korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy polegający na:
Powyższe czynności dotyczące chronionego wynalazku stanowią więc naruszenia patentu. Uprawniony z patentu jest jedynym podmiotem uprawnionym do wykonywania tych czynności.
Ustawa prawo własności przemysłowej reguluje kilka rodzajów tzw. dozwolonych użytków korzystania z patentów, tj. sytuacji kiedy nie dochodzi do naruszenia patentu, mimo korzystania z wynalazku. Jednym z takich dozwolony użytków, który znajduje zastosowanie w zakresie wynalazków farmaceutycznych jest tzw. wyjątek Bolara.
Wyjątek Bolara został uregulowany w art. 69 ust. 1 pkt 4 pwp. Zgodnie z tym przepisem nie dochodzi do naruszenia patentu przez korzystanie z wynalazku polegające na wytwarzaniu, używaniu, przechowywaniu, składowaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu, eksportowaniu lub importowaniu, w celu wykonania czynności, jakie na podstawie przepisów prawa są wymagane dla uzyskania, również przez osobę trzecią, rejestracji lub zezwolenia, stanowiących warunek dopuszczenia do obrotu niektórych wytworów ze względu na ich przeznaczenie, w szczególności produktów leczniczych na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub innego państwa.
Czyli, wyjątek Bolara zapewnia producentom leków generycznych możliwość przeprowadzenia odpowiednich badań i rejestracji produktu leczniczego generycznego w czasie ochrony patentowej produktu innowacyjnego.
Dlaczego wprowadzono wyjątek Bolara? Co do zasady, z chwilą wygaśnięcia patentu inne podmioty mogą od razu wejść na rynek z produktami wykorzystującymi wynalazek, którego ochrona wygasła. Jednak zupełnie odmiennie kształtuje się sytuacja w branży farmaceutycznej. Produkty lecznicze takie jak leki generyczne, jako zamienniki leków innowacyjnych mogą zostać wprowadzone do obrotu dopiero po ustaniu ochrony patentowej oryginalnego produktu leczniczego, w przeciwnym razie co do zasady doszłoby do naruszenia patentu. Przy czym, równocześnie producenci leków generycznych mają obowiązek przeprowadzania badań niezbędnych do uzyskania pozwolenia na dopuszczenie do obrotu. Gdyby nie istnienie wyjątku Bolara producenci leków generycznych mieliby możliwość przeprowadzenia wymaganych badań, opracowania gotowej formy leku i uzyskania pozwolenia na dopuszczenie do obrotu dopiero po ustaniu ochrony patentowej leku innowacyjnego. Taki stan rzeczy powodowałby faktyczne wydłużenie monopolu dla producentów leków innowacyjnych o co najmniej kilkanaście miesięcy.
Brak możliwości przygotowania leku generycznego w czasie trwania ochrony patentowej w celu jego niezwłocznego wprowadzenia do obrotu po ustaniu patentu jest stanem niepożądanym z punktu widzenia interesu publicznego. Leki generyczne są tańsze, co wynika z braku przeprowadzenia czasochłonnych i kosztownych badań związanych z rozwojem ich oryginalnych odpowiedników. Zatem rozwój rynku leków generycznych jest korzystny dla publicznego systemu opieki zdrowotnej, ponieważ przyczynia się do redukcji kosztów leczenia oraz zwiększenia dostępności produktów leczniczych[4].
Poza wyjątkiem Bolara, art. 69 pwp reguluje także tzw. wyjątek apteczny. Zgodnie z art. 69 ust. 1 pkt 5 wykonanie leku w aptece na podstawie indywidualnej recepty lekarskiej nie stanowi naruszenia patentu. Celem wyjątku jest wyeliminowanie prawnych barier korzystania z opatentowanego produktu medycznego, gdy w indywidualnym przypadku leczenie pacjenta wymaga wykonania opatentowanego leku w aptece na podstawie recepty lekarskiej[5]. Wyjątek ten legalizuje wytworzenie produktu opartego na wynalazku w aptece, pomimo że produkt ten nie został wytworzony przez uprawnionego z patentu.
Licencja przymusowa stanowi formę korzystania z wynalazku, na który został udzielony patent bez zgody uprawnionego i jako taka stanowi ograniczenie patentu. Instytucja licencji przymusowej była często podnoszona w kontekście pandemii COVID-19. Wskazywano, że na patenty dotyczące szczepionek oraz leków przeciwko COVID-19 powinny być udzielane licencje przymusowe. Ostatecznie nie skorzystano z tego rozwiązania. Należy jednak przybliżyć, czym jest licencja przymusowa.
Warto należy nadmienić, że w Polsce licencja przymusowa ostatni raz została udzielona przez UPRP w 1990 r.[6]Zgodnie z art. 82 (pwp Urząd Patentowy RP (UPRP) może udzielić zezwolenia na korzystanie z opatentowanego wynalazku innej osoby (licencja przymusowa), gdy:
Poza wystąpieniem jednego z 3 wskazanych powyżej przypadków konieczne jest wykazanie przed UPRP przez osobę ubiegającą się o udzielenie licencji przymusowej, że czynił wcześniej w dobrej wierze starania w celu uzyskania licencji.
Wykazanie przez UPRP starań o uzyskanie licencji nie jest wymagane, gdy udzielenie licencji przymusowej służy zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia bezpieczeństwa Państwa albo w przypadku ogłoszenia o możliwości ubiegania się o licencję przymusową. W przypadku ogłoszenia o możliwości ubiegania się o licencję przymusową, zwolnienie nie dotyczy wniosków o udzielenie licencji złożonych po upływie 1 roku od dnia tego ogłoszenia.
Jeśli chodzi o przesłankę wskazaną w pkt 2 – nadużycia patentu, UPRP, po stwierdzeniu nadużycia patentu, może postanowić o możliwości ubiegania się o licencję przymusową i ogłasza to w „Wiadomościach Urzędu Patentowego”.
Licencja przymusowa jest licencją niewyłączną. Oznacza to, że licencjna nie przyznaje wyłączności korzystania z wynalazku w określony sposób, a udzielenie licencji jednej osobie nie wyklucza możliwości udzielenia licencji innym osobom, a także jednoczesnego korzystania z wynalazku przez uprawnionego z patentu.
Zgodnie z art. 255 ust. 1 pkt 6 i 61 pwp, decyzja o udzieleniu licencji przymusowej podejmowana jest przez UPRP w postępowaniu spornym. Wobec tego, uprawniony z patentu może wykazywać, że nie zachodzą przesłanki udzielenia licencji przymusowej.
Korzystający z wynalazku na podstawie licencji przymusowej jest obowiązany uiścić na rzecz uprawnionego opłatę licencyjną. UPRP określa zakres i czas trwania licencji przymusowej oraz szczegółowe warunki jej wykonywania, a także, odpowiednio do wartości rynkowej licencji, wysokość opłaty licencyjnej oraz sposób i terminy jej zapłaty. Licencja przymusowa podlega na wniosek zainteresowanego wpisowi do rejestru patentowego.
Należy podkreślić, że w przypadku wynalazków farmaceutycznych przedmiotem licencji przymusowej będzie:
Przedmiotem licencji przymusowej nie jest produkt leczniczy. Licencji przymusowej nie można utożsamiać z pozwoleniem na dopuszczenie do obrotu, a więc autoryzacją leku przez odpowiedni organ krajowy bądź unijny.
Licencja przymusowa nie upoważnia do wprowadzenia licencjonowanego produktu na rynek. Licencja przymusowa nie znosi także okresów wyłączności danych i wyłączności rynkowej przysługujących tzw. lekom referencyjnym, a więc dopuszczonym do obrotu na podstawie pełnych danych obejmujących wyniki badań przedklinicznych i klinicznych[7].
Wyjaśnijmy zatem, czym jest okres wyłączności danych i wyłączności rynkowej dla leków referencyjnych.
Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 2 prawa farmaceutycznego, niezależnie od ochrony wynikającej z przepisów pwp, podmiot odpowiedzialny nie jest obowiązany do przedstawienia wyników badań nieklinicznych lub klinicznych, jeżeli wykaże, że produkt leczniczy jest odpowiednikiem referencyjnego produktu leczniczego, który jest lub był dopuszczony do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa członkowskiego UE lub EOG, a od dnia wydania pierwszego pozwolenia na dopuszczenie do obrotu referencyjnego produktu leczniczego w którymkolwiek z tych państw do dnia złożenia wniosku o dopuszczenie do obrotu odpowiednika referencyjnego produktu leczniczego (leku generycznego) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej upłynął okres co najmniej 8 lat (wyłączność danych).
Natomiast, niezależnie od wydanego pozwolenia na dopuszczenie do obrotu lek generyczny nie może zostać wprowadzony do obrotu przez podmiot odpowiedzialny przed upływem 10 lat od dnia wydania pierwszego pozwolenia na dopuszczenie do obrotu referencyjnego produktu leczniczego (wyłączność rynkowa).
Regulacje dotyczące wyłączności rynkowej i wyłączności danych oraz przepisy prawa własności przemysłowej w zakresie licencji przymusowej nie są ze sobą spójne. Brak ograniczenia wyłączności i rynkowej i wyłączności danych w przypadku udzielenia licencji przymusowej w praktyce powoduje brak możliwości korzystania z wynalazku będącego przedmiotem licencji przymusowej do momentu wygaśnięcia ww. wyłączności.
Jak już wspominano powyżej, temat licencji przymusowych odżył w okresie trwania pandemii COVID-19 i dopuszczenia do obrotu pierwszych szczepionek przeciwko koronawirusowi SARS-Cov-2. Unia Europejska w komunikacie z dnia 4.06.2021 r. skierowanym do Rady Generalnej Światowej Organizacji Handlu (WTO) w sprawie polityki handlowej w odpowiedzi na kryzys COVID- 19 wskazała na kluczowy aspekt w zakresie tak skomplikowanych produktów, jakimi są produkty lecznicze, w tym szczepionki. Chodzi mianowicie o brak posiadania przez licencjobiorcę odpowiedniego know – how. UE podkreśliła, że dobrowolne licencje są najskuteczniejszym instrumentem ułatwiającym rozszerzenie produkcji i dzielenie się know-how. Ramy własności intelektualnej stanowią platformę, która zachęca do współpracy i przekazywania know-how. Licencje przymusowe są całkowicie uzasadnionym narzędziem, które rządy mogą chcieć wykorzystać w kontekście pandemii, ale niektóre aspekty proceduralne związane ze stosowaniem licencji przymusowych zostały określone jako czynniki ograniczające stosowanie tego narzędzia[8]. Wynika to przede wszystkim z tego, że sam opis patentowy nie jest wystarczającym źródłem informacji, aby podjąć produkcję leków, a udzielenie licencji przymusowej nie nakłada na uprawnionego z patentu obowiązku do udzielania licencjobiorcy dalszych informacji i wyjaśnień w zakresie stosowania wynalazku ochronionego patentem. Takie obowiązki są standardowo nakładane na uprawnionego z patentu w postanowieniach dobrowolnie zawieranych umów licencyjnych.
Rozporządzenie (WE) nr 816/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie udzielania licencji przymusowych na patenty dotyczące wytwarzania produktów farmaceutycznych przeznaczonych na wywóz do krajów, w których występują problemy związane ze zdrowiem publicznym (Rozporządzenie 816/2006) reguluje specyficzny rodzaj licencji przymusowych dotyczących patentów lub dodatkowych świadectw ochronnych na wytwarzanie produktów farmaceutycznych przeznaczonych na wywóz do krajów, w których występują problemy związane ze zdrowiem publicznym.
Produkt farmaceutyczny to jakikolwiek produkt sektora farmaceutycznego, włącznie z omawianymi produktami leczniczymi.
Licencji przymusowej na wywóz udziela się tak jak innych licencji przymusowych – na wniosek. Również w tym przypadku wnioskodawca zobowiązany jest do dostarczenia dowodu, że dołożył starań, aby otrzymać upoważnienie od posiadacza prawa, oraz że starania takie nie przyniosły pozytywnych skutków, ale w okresie 30 dni przed złożeniem wniosku.
Wskazany wymóg nie jest stosowany w sytuacjach krytycznych w kraju lub w innych nadzwyczajnych okolicznościach wymagających podjęcia pilnych działań lub w wypadkach publicznego użycia dla celów niekomercyjnych.
Ilość produktów wytworzonych na podstawie licencji nie może przekraczać ilości niezbędnej do zaspokojenia potrzeb kraju przywozu wymienionego we wniosku, z uwzględnieniem ilości produktu wytworzonego zgodnie z innymi licencjami przymusowymi udzielonymi gdziekolwiek indziej.
Licencja jest ściśle ograniczona do wszystkich działań niezbędnych w celu wytworzenia danego produktu na wywóz i jego dystrybucji w kraju wymienionym we wniosku. Żadnego produktu wytworzonego lub sprowadzonego na podstawie licencji przymusowej nie wolno oferować do sprzedaży lub wprowadzenia do obrotu w żadnym innym kraju poza krajem wymienionymi we wniosku.
Zgodnie z art. 4 Rozporządzenia 816/2006 krajami przywozu są przede wszystkim kraje najsłabiej rozwinięte, figurujące jako takie w wykazie Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Produkty wytworzone na podstawie licencji są zidentyfikowane w wyraźny sposób, za pomocą specjalnych etykiet lub oznakowań, jako wytworzone zgodnie z ww. rozporządzeniem. Produkty odróżnia się od tych, które zostały wytworzone przez posiadacza praw, za pomocą specjalnego opakowania lub poprzez nadanie produktowi specjalnej barwy lub kształtu, pod warunkiem, że takie odróżnienie jest wykonalne i nie ma istotnego wpływu na cenę. Opakowanie oraz wszelka dokumentacja uzupełniająca mają wskazywać, że produkt jest przedmiotem licencji przymusowej na mocy Rozporządzenia 816/2006, podając nazwę właściwego organu i jakikolwiek numer identyfikacyjny oraz wyraźnie zaznaczając, że produkt jest przeznaczony wyłącznie na wywóz i dystrybucję w danym kraju przywozu.
Licencjobiorca ma również obowiązki informacyjne. Przed wysyłką produktu do kraju lub krajów wymienionych we wniosku licencjobiorca zamieszcza na stronie internetowej następujące informacje:
Adres strony internetowej podaje się do wiadomości właściwego organu. W przypadku Polski będzie to UPRP.
Licencjobiorca jest również zobowiązany do zapłaty posiadaczowi prawa stosownego wynagrodzenia ustalonego przez UPRP.
W przypadku, gdy wniosek o licencję przymusową dotyczy produktu leczniczego, wnioskodawca może skorzystać z:
W przypadku licencji przymusowej na wywóz rozwiązano sygnalizowany wyżej problem i wyłączono zastosowanie okresów wyłączności danych i wyłączności rynkowej w przypadku udzielenia tej licencji.
Podsumowując, istnieje wiele wyjątków oraz instytucji uprawniających do korzystania z cudzego rozwiązania farmaceutycznego chronionego patentem, pomimo braku posiadania zgody samego posiadacza patentu. Korzystanie z wynalazku w granicach takiego wyjątku nie stanowi naruszenia patentu. Wyjątki te zostały wprowadzone w celu ochrony dobra nadrzędnego, jakim jest życie i zdrowie ludzi, któremu w tych konkretnych przypadkach przyznano pierwszeństwo względem ochrony interesów uprawnionego z patentu. Natomiast nie można zapominać, że podmiot, który opracował innowacyjny produkt leczniczy, poniósł znaczące nakłady na przeprowadzenie szeregu prób i badań, a ryzyko i koszty mają zostać mu zrekompensowane poprzez uzyskanie wyłączności na wprowadzenie do obrotu opracowanego produktu. Możliwość uzyskania przewagi konkurencyjnej na podstawie uzyskanego monopolu jest kluczowym bodźcem do prowadzenia badań nad lekami, a także szczepionkami przeciwko chorobom, których nie potrafimy leczyć. Całkowite pozbawienie innowacyjnych podmiotów z branży farmaceutycznej narzędzia, jakim jest czasowy monopol na wprowadzenie produktów do obrotu mogłoby istotnie ograniczyć rozwój farmacji.
Czy wiesz, że jednym z obowiązków pracowniczych jest zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę? Twoi pracownicy mają szeroki dostęp do wielu informacji poufnych, jak i tych kluczowych z punktu widzenia prowadzonego przez Ciebie biznesu. Dotyczy to przede wszystkim informacji technicznych, technologicznych, ale i organizacyjnych, takich jak warunki współpracy z kontrahentami, czy listy ważnych klientów i dostawców. Są to informacje posiadające wartość gospodarczą. Ewentualne obawy o ujawnienie informacji poufnych pracodawcy powinny skłonić przedsiębiorców do ochrony tajemnicy w stosunku pracy oraz po jego wygaśnięciu.
Dla zabezpieczenia poufności w relacjach z kontrahentami czy podwykonawcami najczęściej stosowane są umowy lub klauzule dotyczący zachowania w tajemnicy informacji poufnych . Ich naruszenie dobrze jest zabezpieczyć wysokimi karami umownymi (o odpowiedzialności za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa więcej pisaliśmy tutaj). Natomiast Twoje relacje z pracownikami regulowane są przede wszystkim kodeksem pracy, a dopiero w przypadku braku odpowiednich przepisów, możliwe jest sięgnięcie np. do przepisów kodeksu cywilnego.
Czy ujawnienie informacji poufnych pracodawcy przez pracownika jest naruszeniem obowiązków pracowniczych? Zgodnie z art. 100 § 2 pkt 4 kodeksu pracy (kp)[1] pracownik jest obowiązany w szczególności:
oraz, co ciekawe i często pomijane:
Nie wszyscy też pamiętają, że zgodnie z pkt 5 tego przepisu, pracownik jest zobowiązany przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach. Te inne, odrębne przepisy to m.in. obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej, służbowej czy tajemnicy przedsiębiorstwa określony w art. 11 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (uznk)[2]. Zajmijmy się tą ostatnią tajemnicą, ponieważ może dotyczyć każdej grupy pracowników.
W ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, przyjęto, iż czynem nieuczciwej konkurencji jest:
cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa.
O tajemnicy przedsiębiorstwa pisaliśmy dużo; w tym miejscu warto tylko przypomnieć, że tajemnicą mogą być objęte informacje:
które jako całość lub w szczególnym zestawieniu i zbiorze ich elementów nie są:
Zatem akcent jest postawiony na ochronę tych informacji: tajemnicą nie są objęte wszystkie informacje, ale te szczególnie chronione. Ważne, aby uprawniony do korzystania z informacji lub rozporządzania nimi podjął, oczywiście przy zachowaniu należytej staranności, działania w celu utrzymania ich w poufności (to mogą być hasła, szyfrowanie, ograniczony krąg osób, którym te informacje udostępniono).
Podsumowując: aby doszło do naruszenia obowiązku pracowniczego wynikającego z art. 100 § 2 ust. 5 kp w zw. z art. 11 uznk pracownik musi:
Trzeba też wyjaśnić, co kryje się pod poszczególnymi określeniami:
Tajemnicą przedsiębiorstwa są informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, które jako całość lub w szczególnym zestawieniu i zbiorze ich elementów nie są powszechnie znane osobom zwykle zajmującym się tym rodzajem informacji albo nie są łatwo dostępne dla takich osób, o ile uprawniony do korzystania z informacji lub rozporządzania nimi podjął, przy zachowaniu należytej staranności, działania w celu utrzymania ich w poufności.
Czasami Klienci pytają nas, kiedy pozyskanie lub ujawnienie czy wykorzystanie informacji poufnej nie będzie traktowane jako czyn nieuczciwej konkurencji. Otóż zwykle nie stanowi czynu nieuczciwej konkurencji:
Warto zauważyć, że ujawnienie mogące narazić pracodawcę na szkodę:
Podkreślenia wymaga, że pracownik będzie zobowiązany zarówno do zachowania w tajemnicy informacji, których uzyskanie związane jest z wykonywaniem przez niego obowiązków, jak również wszelkich innych informacji, o których powziął wiadomość w związku z zatrudnieniem, jeżeli tylko ich ujawnienie może narazić pracodawcę na szkodę[3]. Częstą praktyką precyzującą zakresy poufności jest zamieszczanie katalogów informacji, których nie wolno ujawniać:
Wskazuje się, że obowiązek ustanowiony w art. 100 § 2 ust. 4 kp to obowiązek szczególnej zasady lojalności pracownika względem pracodawcy. Wynika z niej, że:
W orzecznictwie doprecyzowano, że informacja jest tajemnicą, gdy przedsiębiorca ma wolę, choćby dorozumianą, aby pozostała ona tajemnicą, i wola ta musi być dla innych osób rozpoznawalna. Informacja nie traci charakteru tajemnicy, gdy wie o niej ograniczone grono osób zobowiązanych do dyskrecji. Obowiązek zachowania tajemnicy nie zależy od sposobu uzyskania należycie utajnionej informacji. Decyzja o utajnieniu informacji powinna opierać się na uzasadnionym przypuszczeniu, że dana wiadomość nie jest publicznie znana, jej ujawnienie zagraża istotnym interesom przedsiębiorcy oraz, że może ona być uważana za poufną w świetle zwyczajów i praktyki danej branży lub zawodu[7].
W orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazał, że obowiązek zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (art. 100 § 2 pkt 4 kp), może zostać naruszony np. poprzez:
Natomiast zdaniem Sądu Najwyższego nie stanowi naruszenia obowiązków pracowniczych wynikających z art. 100 § 2 pkt 4 kp przekazanie znajomemu dziennikarzowi, w drodze prywatnej korespondencji, fotografii dokumentującej zdarzenia z terenu zakładu pracy, które miało charakter publiczny oraz nie stanowiło tajemnicy przedsiębiorstwa[11].
Z art. 100 § 2 pkt 4 kp nie można wywieść uprawnienia do zakazania byłemu pracownikowi wykorzystywania informacji, które przynależą do jego doświadczenia zawodowego, w celu rozwoju własnych umiejętności oraz wykonywania własnego zawodu.
Ponadto, w orzecznictwie podkreślono, że osobiste doświadczenia i wiedza pracownika zdobyte w toku wieloletniego zatrudnienia stanowią element jego dobra osobistego i jako takie zasługują na ochronę prawną[12].
Wiedza, doświadczenie i umiejętności zdobyte przez pracownika podczas zatrudnienia nie korzystają z ustawowej ochrony na rzecz przedsiębiorstwa, a regulacje ustawy o ochronie nieuczciwej konkurencji nie mogą szkodzić mobilności pracowników. Nie ma zatem przeszkód, by tę wiedzę i doświadczenie wykorzystał podmiot konkurencyjny względem byłego pracodawcy, skoro były pracodawca nie chronił swych interesów przez zawarcie umowy o zakazie konkurencji. W orzecznictwie wskazano np., że okoliczność, że taki stan rzeczy dla podmiotu konkurującego na tym samym rynku jest obiektywnie niekorzystny, a część jego dotychczasowych kontrahentów uznała współpracę z innym podmiotem za korzystniejszą, nie oznacza że postępowanie nowego pracodawcy należy kwalifikować, jako czyn nieuczciwej konkurencji tylko z tej przyczyny, że jego efektem był spadek przychodów pracodawcy dotychczasowego[13].
Powyższe jest odzwierciedleniem postanowień Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/943 z dnia 8 czerwca 2016 r. w sprawie ochrony niejawnego know-how i niejawnych informacji handlowych (tajemnic przedsiębiorstwa) przed ich bezprawnym pozyskiwaniem, wykorzystywaniem i ujawnianiem (Dyrektywa). W art. 1 ust. 3 Dyrektywy przesądzono, że żaden z przepisów Dyrektywy nie może być rozumiany jako podstawa ograniczenia mobilności pracowników. W szczególności, w odniesieniu do takiej mobilności, Dyrektywa nie daje żadnych podstaw do:
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że obowiązujące przepisy prawa zezwalają na zawarcie porozumienia zawierającego klauzulę ograniczającą posługiwanie się tą wiedzą w celach konkurencyjnych po ustaniu zatrudnienia. Dotyczy to porozumień o zakazie konkurencji uregulowanych w art. 1012 i 1013 kp. [14]
Granica między wiadomościami objętymi pojęciem tajemnicy przedsiębiorstwa a pojęciem powszechnej, aczkolwiek specjalistycznej wiedzy, niewątpliwe jest nieostra[15]. Wobec tego, to na pracodawcy ciąży obowiązek podjęcia niezbędnych działań w celu zapewnienia danym informacjom poufności i wskazanie, że określone informacje nie stanowią wiedzy pracowniczej. Przy czym wskazuje się, że dla oceny, czy dane informacje stanowią tajemnicę przedsiębiorstwa, czy też wiedzę pracowniczą, należy ustalić, czy:
Wiedzę pracowniczą stanowią np.:
Wiedzy pracowniczej nie stanowią natomiast informacje:
Odpowiedzialność pracownika za naruszenie tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę jak i tajemnicy przedsiębiorstwa będzie różna w zależności od tego, czy ujawnienie dotyczy:
Zasady odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy uregulowane są rozdziale I działu V kodeksu pracy, czyli od art. 114 do art. 122 kodeksu pracy. Zgodnie z tymi regulacjami pracownik, który:
ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych we wspominanych przepisach.
Wobec tego odpowiedzialność pracownika ograniczona jest do:
Dodatkowo, obowiązek wykazania okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody ciąży na pracodawcy. Powyższe zasady naprawienia szkody dotyczą naruszenia:
Wobec tego, należy stwierdzić, że przewidziane zasady odpowiedzialności pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych stanowią odrębną od przewidzianej w Kodeksie cywilnym regulację skutków niewykonania tego rodzaju zobowiązania, która w zakresie dotyczącym reguł naprawiania szkody wyrządzonej pracodawcy przez pracownika ma charakter wyczerpujący, co czyni niedopuszczalnym stosowanie w tym przedmiocie przepisów Kodeksu Cywilnego, w tym art. 483 k.c., przewidującego możliwość zastrzeżenia kary umownej.
Zgodnie z art. 300 kp do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, ale tylko w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy, do których nie można zaliczyć odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych[20].
Poza odpowiedzialnością za poniesioną szkodę, jeśli obowiązek zachowania tajemnicy zostanie przez pracownika naruszony, pracodawca może rozwiązać z pracownikiem umowę o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia, na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 kp. Przy czym należy pamiętać, że rozwiązanie umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia z winy pracownika nie może nastąpić po upływie 1 miesiąca od uzyskania przez pracodawcę wiadomości o okoliczności uzasadniającej rozwiązanie umowy[21].
Zupełnie odmienne kształtuje się odpowiedzialność pracownika za naruszenie tajemnicy pracodawcy po ustaniu stosunku pracy. Kodeks cywilny nie reguluje odpowiedzialności pracownika po ustaniu stosunku pracy, wobec czego w takiej sytuacji zastosowanie będą miały przepisy kodeksu cywilnego.
Oznacza to, że pracodawca może zawrzeć z pracownikiem umowę o zachowaniu poufności, która będzie obowiązywać po ustaniu stosunku pracy, i w której przypadki naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa pracodawcy mogą zostać zagrożone żądaniem zapłaty kary umownej.
Sąd Najwyższy wskazuje m.in. na dopuszczalność zawarcia w umowie o zakazie konkurencji po rozwiązaniu stosunku pracy dodatkowej klauzuli poufności, na podstawie której pracodawca może się domagać od byłego pracownika zapłaty kary umownej, niezależnie od kary wynikającej z zakazu konkurencji. Ekwiwalentne odszkodowania z tytułu przestrzegania obu zakazów określonych w takiej umowie, mogą zostać określone przez strony umowy w postaci jednego adekwatnego odszkodowania, wyższego od minimalnej ustawowej kwoty[22].
Kolejną podstawą ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa są przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji poświęcone przekupstwu handlowemu, zawarte w art. 12 uznk. Zgodnie z poglądem doktryny przepisy dotyczące zwalczania przekupstwa handlowego mogą być skutecznym narzędziem chroniącym tajemnicę przedsiębiorstwa[23].
Zgodnie z art. 12 ust. 1 uznk czynem nieuczciwej konkurencji jest nakłanianie osoby świadczącej na rzecz przedsiębiorcy pracę, na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, do niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych albo innych obowiązków umownych, w celu:
Przepis ten nie ma zastosowania do podejmowanych przez związki zawodowe działań zgodnych z przepisami o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.
Znaczenie tego przepisu dla ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa polega na tym, że przepis ten dotyczy osób pracowników, a to właśnie pracownicy mają największy dostęp do informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa i mogą być bezpośrednimi naruszycielami chronionych tajemnic. W efekcie przekonywanie pracownika zatrudnionego na podstawie umowy o pracę do ujawnienia tajemnicy pracodawcy jest nakłanianiem do “nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych” w aspekcie dotyczącym troski o tajemnice handlowe pracodawcy. Omawiany przepis dla ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa ma charakter prewencyjny, co oznacza, że dla oceny, czy został popełniony czyn nieuczciwej konkurencji, nie jest istotne, czy w wyniku działania naruszyciela pracownik ujawnił mu informacje stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa – istotny jest sam fakt nakłaniania, a więc zachęcania lub przekonywania do przekazania informacji[24].
Jeżeli na skutek takiej namowy dojdzie do ujawnienia informacji poufnych pracodawcy, mamy do czynienia ze spełnieniem przesłanek dwóch czynów nieuczciwej konkurencji, tj. art. 12 ust. 1 i art. 11 uznk:
Istotne jest, że samo złożenie konkurencyjnej oferty pracownikowi bądź klientowi przedsiębiorcy nie stanowi jeszcze nakłaniania do niewykonania, lub nienależytego wykonania, albo rozwiązania umowy, jednakże tylko wtedy jeśli są zgodne z dobrym obyczajem i z prawem, a także z zasadami uczciwej konkurencji i swobody działalności gospodarczej.
Deliktem nie są zachowania będące wynikiem suwerennej decyzji pracownika lub innej osoby świadczącej pracę na rzecz przedsiębiorcy. Dlatego dla ustalenia, że w danej sytuacji doszło do czynu nieuczciwej konkurencji istotne są okoliczności, w których dochodzi do takich działań, tj., czy rozwiązanie umowy jest wynikiem nakłaniania przez osobę trzecią czy autonomicznej decyzji[25]. Ważne jest też ustalenie, czy były pracownik korzysta z wiedzy pracowniczej, czy też ujawnia tajemnicę. Aby uniknąć żmudnego udowadniania swoich racji, warto zawczasu uregulować kwestię poufności w umowie z pracownikami, tak w trakcie stosunku pracy, jak i po. Zwłaszcza, gdy mają oni dostęp do kluczowych informacji. Jeśli nie wiesz jak odpowiednio przygotować umowę z pracownikiem, aby zabezpieczyć w poufności swoje informacje – skontaktuj się z nami.
W poprzednim wpisie dotyczącym zmian wprowadzanych Dyrektywą w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym (zwaną też Dyrektywą Digital Single Market albo Dyrektywą DSM) omawialiśmy zmiany dotyczące nowych możliwości w zakresie eksploracji tekstów i danych (TDM) oraz łatwiejsze korzystanie z utworów w działalności dydaktycznej.
Dzisiaj zajmiemy się regulacjami Dyrektywy, które są dedykowane instytucjom dziedzictwa kulturowego, a przede wszystkim dotyczą wykorzystania utworów i innych przedmiotów ochrony niedostępnych w obrocie handlowym.
Dyrektywa wprowadza postać dozwolonego użytku chronionych utworów w postaci zezwolenia instytucjom dziedzictwa kulturowego na wykonywanie kopii utworów, które znajdują się na stałe w ich zbiorach, niezależnie od formatu lub nośnika, do celów zachowania takich utworów i w zakresie potrzebnym do tego zachowania.
Celem wprowadzenia wskazanej postaci dozwolonego użytku jest zachowanie zbiorów instytucji dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń. Aby zaradzić problemowi utraty przydatności technicznej lub degradacji pierwotnego formatu, lub aby zabezpieczyć utwory, celowe jest wykonywanie przez instytucje kultury kopii utworów znajdujących się w ich zbiorach. Jednak czynność zwielokrotnienia utworu może zgodnie z daną legislacją prawno-autorską wymagać uzyskania zezwolenia podmiotów uprawnionych[1]. To zrodziło konieczność wprowadzenia wyjątku umożliwiającego sporządzanie kopii przy pomocy właściwego narzędzia, środków lub technologii zachowywania, w jakimkolwiek formacie lub na jakimkolwiek nośniku, w odpowiedniej liczbie, w dowolnym momencie istnienia utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną, a także w zakresie koniecznym do celów zachowania[2].
Uprawnionym do korzystania z omawianej formy dozwolonego użytku będą wyłącznie instytucje dziedzictwa kulturowego, czyli ogólnodostępne biblioteki lub muzea, archiwa lub instytucje dziedzictwa filmowego lub instytucje dziedzictwa dźwiękowego.
Omawiany dozwolony użytek dotyczy utworów (w tym baz danych, programów komputerowych) artystycznych wykonań, wideogramów i fonogramów, nadań, baz danych chronionych prawem sui generis oraz przedmiotu prawa pokrewnego wydawców – niezależnie od postaci ich utrwalenia.
Utwory znajdujące się na stałe w zbiorach instytucji dziedzictwa kulturowego to utwory, których egzemplarze są własnością tych instytucji lub znajdują się na stałe w ich posiadaniu, np. w wyniku przeniesienia własności, umowy licencyjnej, systemu przekazywania egzemplarza obowiązkowego lub uzgodnień dotyczących długoterminowego przechowywania.
Zwielokrotnianie dokonywane przez instytucje dziedzictwa kulturowego do celów innych, niż zachowanie utworów w ich stałych zbiorach powinno być już uzależnione od zezwolenia podmiotu uprawnionego, chyba że jest dozwolone na podstawie innych wyjątków.
Dodatkowo, ze względu na to, że instytucje dziedzictwa kulturowego nie zawsze same dysponują środkami technicznymi lub wiedzą fachową do podejmowania czynności wymaganych do zachowywania zbiorów, zwłaszcza w środowisku cyfrowym, powinny mieć możliwość korzystania z pomocy innych podmiotów. Na podstawie omawianego wyjątku dotyczącego zachowania dziedzictwa kulturowego instytucje dziedzictwa kulturowego powinny mieć możliwość zlecania osobom trzecim wykonania kopii utworów w ich imieniu i na ich odpowiedzialność[3].
Na podstawie omawianego wyjątku nie jest natomiast możliwe udostępnianie tak zwielokrotnionych utworów. Wskazuje się jednak, że odrębna regulacja w sprawie utworów niedostępnych w obrocie handlowym (art. 8 Dyrektywy) otwiera możliwość korzystania z tak zwielokrotnionych utworów[4].
W uzasadnieniu do projektu z dnia 6.06.2022 r. ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw (Projekt ustawy) wskazano, że omawiana postać dozwolonego użytku została już uregulowana w ustawie o prawie autorskim, jednak ma węższy zakres niż wynikający z dyrektywy DSM. Dotyczy to art. 28 upapp, który wśród beneficjentów wymienia instytucje oświatowe, uczelnie, instytuty badawcze, instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk, biblioteki, muzea oraz archiwa. Natomiast omawiany art. 6 Dyrektywy wskazuje, że beneficjentami są instytucje dziedzictwa kulturowego, do których zalicza się ogólnodostępną bibliotekę lub muzeum, archiwum lub instytucję dziedzictwa filmowego lub instytucję dziedzictwa dźwiękowego.
Z porównania zakresu podmiotowego art. 6 dyrektywy oraz brzmienia art. 28 ust. 1 ustawy o prawie autorskim wynika, że aktualnie, polska ustawa nie zalicza do beneficjentów instytucji dziedzictwa filmowego oraz instytucji dziedzictwa dźwiękowego. Z tego względu projektowana regulacja przewiduje uzupełnienie katalogu beneficjentów zawartego w art. 28 ustawy o brakujące kategorie podmiotów[5].
Do instytucji kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego, należą:
Wobec tego, proponowane jest się zastąpienie dotychczasowego wyliczenia zbiorczą kategorią „instytucja dziedzictwa kulturowego”.
Dyrektywa przewiduje dwie podstawy uzyskania uprawnień do korzystania z utworów niedostępnych w obrocie handlowym, ale o różnym zakresie. Są to :
Uprawnienia te mają na celu ułatwienie korzystania z utworów niedostępnych w obrocie handlowym, znajdujących się w zbiorach instytucji dziedzictwa kulturowego, w tym w szczególności ich digitalizacji i rozpowszechniania online, również w zakresie transgranicznym.
Utwór lub inny przedmiot objęty ochroną uznaje się za niedostępny w obrocie handlowym, jeżeli:
Utwory, które nigdy nie były w obrocie handlowym, mogą obejmować plakaty, ulotki, dzienniki z okopów lub amatorskie utwory audiowizualne, ale także nieopublikowane utwory lub inne przedmioty objęte ochroną, z zastrzeżeniem innych obowiązujących ograniczeń prawnych, np. krajowych przepisów dotyczących autorskich praw osobistych.
Jeżeli utwór jest dostępny w jakiejkolwiek ze swoich różnych wersji, takich jak:
takiego utworu nie powinno się uznawać za niedostępny w obrocie handlowym.
Z kolei dostępność w obrocie handlowym adaptacji, w tym innych wersji językowych lub audiowizualnych adaptacji utworu literackiego, nie powinna uniemożliwiać uznania utworu za niedostępny w obrocie handlowym w danej wersji językowej[6].
Przy ustalaniu, czy utwory i inne przedmioty objęte ochroną są niedostępne w obrocie handlowym, należy podjąć rozsądne działania mające na celu ocenę ich dostępności dla odbiorców w zwyczajowych kanałach handlowych, z uwzględnieniem cech charakterystycznych danego utworu, innego przedmiotu objętego ochroną lub konkretnego zbioru utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną. Indywidualna ocena poszczególnych utworów powinna być wymagana wyłącznie wtedy, gdy należy to uznać za rozsądne biorąc pod uwagę dostępność informacji, prawdopodobieństwo dostępności handlowej i szacowany koszt transakcji. Weryfikację dostępności utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną zazwyczaj powinno się przeprowadzać co do zasady w państwie członkowskim, w którym dana instytucja dziedzictwa kulturowego ma siedzibę, chyba że za rozsądną uznaje się weryfikację transgraniczną. To ostatnie może mieć zastosowanie na przykład w przypadku, gdy istnieją łatwo dostępne informacje wskazujące, że utwór literacki został najpierw opublikowany w danej wersji językowej w innym państwie członkowskim. Ograniczona dostępność danego utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną, jak na przykład jego dostępność w sklepach z produktami używanymi lub teoretyczna możliwość uzyskania licencji na dany utwór lub inny przedmiot objęty ochroną nie powinny być uznawane za dostępność dla odbiorców w zwyczajowych kanałach handlowych[7].
Dyrektywa, w art. 10 przewiduje szeroki obowiązek informacyjny w celu ochrony interesów podmiotów praw wyłącznych. W tym celu przewidziano stworzenie jednego publicznego portalu internetowego, który będzie zarządzany przez Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO). Portal jest dostępny pod adresem: https://euipo.europa.eu/out-of-commerce/#/. W portalu będą zamieszczane informacje:
Informacje zamieszczane w portalu będą przekazywane przez:
Jednocześnie, art. 8 ust. 4 Dyrektywy nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia mechanizmu umożliwiającego wszystkim podmiotom uprawnionym, w każdej chwili, łatwo i skutecznie, wyłączyć swoje utwory lub inne przedmioty objęte ochroną z mechanizmu licencyjnego lub ze stosowania dozwolonego użytku albo nawet, w szczególnych przypadkach, już po udzieleniu licencji lub rozpoczęciu danego korzystania.
Oznacza to, że wyłączenie może:
Kolejna forma dozwolonego użytku na rzecz instytucji dziedzictwa kulturowego polega na umożliwieniu podawania do wiadomości przez takie instytucje, w celach niekomercyjnych, niedostępnych w obrocie handlowym utworów, które znajdują się na stałe w zbiorach instytucji, pod warunkiem że:
Zastosowanie tej formy dozwolonego użytku jest jednak możliwe tylko w przypadku braku reprezentatywnej OZZ, z którą można zawrzeć umowę licencyjną (omówioną poniżej). Braku umów dotyczących warunków udzielania licencji nie powinno się interpretować jako braku dostępności licencji.
Dozwolony użytek obejmuje jedynie:
Organizacja zbiorowego zarządzania (OZZ) taka np. jak ZAIKS może udzielać instytucji dziedzictwa kulturowego niewyłącznej licencji do celów niekomercyjnych w celu:
niedostępnych w obrocie handlowym utworów znajdujących się na stałe w zbiorach danej instytucji, niezależnie od tego, czy wszystkie podmioty uprawnione, których dotyczy licencja, udzieliły upoważnienia organizacji zbiorowego zarządzania, pod warunkiem że:
Warunek wskazany w lit. B, tj. obowiązek równego traktowania uniemożliwia różnicowanie warunków licencji np. jej zakresu terytorialnego, opłat licencyjnych, sposobu korzystania.
Należy jeszcze raz podkreślić, że korzystanie z utworów na podstawie niewyłącznej licencji zawartej z OZZ jest regułą wyjściową, a dopiero brak reprezentatywnej OZZ uprawniania instytucje dziedzictwa kulturowego do skorzystania z dozwolonego użytku omówionego powyżej.
Wobec tego, zawierane umowy licencyjne mogą mieć charakter odpłatny.
Nie jest natomiast dopuszczalne zawieranie umów licencyjnych w celach komercyjnym, ale możliwe jest pobieranie przez licencjobiorców utworów, czyli instytucji dziedzictwa kulturowego od korzystających stosownych opłat, jeśli przeznaczone są one wyłącznie na pokrycie kosztów licencji oraz kosztów cyfryzacji i upowszechniania utworów[8].
Możliwość udzielenia licencji przez OZZ nie ma zastosowania do zbiorów niedostępnych w obrocie handlowym utworów jeżeli na podstawie racjonalnych działań istnieją dowody, że zbiory takie składają się w głównej mierze z:
Do omawianych umów licencyjnych nie stosuje się tu przepisów art. 12 Dyrektywy – dotyczących licencji zbiorowych z rozszerzonym skutkiem, które będą omawiane w dalszej części wpisu.
Opisane zasady eksploatacji dzieł niedostępnych w handlu obrazuje poniższy diagram opracowany przez P. Kellera[9].
Skrót „OOCW” oznacza dzieła niedostępne w handlu.
Skrót „CMO” – organizacje zbiorowego zarządzania (OZZ).
W Projekcie ustawy przesądzono, że omawiana regulacja nie ma zastosowania, gdy uprawniony jest reprezentowany przez OZZ na ogólnych zasadach, tj. na podstawie umowy o zbiorowe zarządzanie albo umowy o reprezentacji, a w związku z tym problem z pozyskaniem licencji nie występuje. Projektodawca stwierdził, że w takiej sytuacji korzystanie na podstawie licencji udzielonej przez organizację zbiorowego zarządzania nie musi podlegać ograniczeniom określonych w omawianych instytucjach (dozwolonym użytku i udzieleniu licencji niewyłącznej)[10].
Projektodawca natomiast nie przesądził, kto powinien przeprowadzić działania umożliwiające stwierdzenie niedostępności na potrzeby korzystania z utworu niedostępnego w handlu. O ile w przypadku korzystania na podstawie dozwolonego użytku (projektowany oddział 6b) ciężar ten będzie spoczywał zawsze i wyłącznie na instytucji dziedzictwa kulturowego, o tyle
w przypadku korzystania na podstawie projektowanego oddziału 6a (korzystanie na podstawie umowy licencji niewyłącznej zawartej z organizacją zbiorowego zarządzania), może on zostać rozłożony pomiędzy instytucję dziedzictwa kulturowego a organizację zbiorowego zarządzania[11].
Dla oceny niedostępności utworu w handlu, zgodnie z Projektem ustawy nie uwzględnia się obrotu egzemplarzami tego utworu, wobec których miało miejsce wyczerpanie prawa, oraz dostępności opracowań tego utworu. Za utwór niedostępny w handlu nie może zostać uznany utwór, w odniesieniu do którego istnieje duże prawdopodobieństwo, że będzie dostępny w handlu w przyszłości. Natomiast w odniesieniu do zbioru utworów badanie dostępności w handlu może dotyczyć wybranych utworów należących do zbioru, chyba że za badaniem dostępności poszczególnych utworów przemawia znaczące prawdopodobieństwo ich dostępności[12].
Równocześnie, nie będzie można uznać, że utwór jest niedostępny w handlu jeśli niedostępna jest tylko jedna jego form. Przykładowo, nie jest możliwe uznanie piosenki za niedostępną
w handlu na potrzeby korzystania określonego w projektowanej regulacji, wyłącznie ze względu na fakt, że nie jest ona dostępna w sprzedaży na płytach CD, podczas gdy jest dostępna na platformie streamingowej[13].
W projektowanym art. 3518 prawa autorskiego przewidziano uprawnienie OZZ oraz instytucji dziedzictwa kulturowego do złożenia wniosku do ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o dokonanie rejestracji w portalu utworów niedostępnych w handlu. Każda instytucja dziedzictwa kulturowego i organizacja zbiorowego zarządzania planująca zamieszczanie w portalu danych dotyczących przewidywanego korzystania z utworu musi więc najpierw zostać w nim zarejestrowana.
W projektowanym art. 3519 ust. 2 i 3 określono konsekwencje otrzymania przez OZZ oraz instytucję dziedzictwa kulturowego informacji o żądaniu uprawnionego do powstrzymania się od korzystania. Zgodnie z projektem, OZZ zaprzestaje zawierania umów licencyjnych oraz wpisywania danych dotyczących korzystania w zakresie objętym żądaniem. Natomiast instytucja dziedzictwa kulturowego, w zależności od momentu pozyskania informacji o żądaniu, nie rozpoczyna korzystania z utworu w zakresie objętym żądaniem albo zaprzestaje takiego korzystania. W tym drugim przypadku instytucji dziedzictwa kulturowego pozostawiono miesiąc na zakończenie korzystania. W ten sposób umożliwiono zakończenie trwającego korzystania „w rozsądnym terminie”, o którym mowa w motywie 35 Dyrektywy.
Dyrektywa przewiduje możliwość wprowadzenia przez państwa członkowskie przepisów przewidujących, że w przypadku gdy OZZ zawiera umowę licencyjną na eksploatację utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną:
Wskazany powyżej mechanizm licencyjny ma zastosowanie tylko w odniesieniu do dokładnie określonych przypadków korzystania, w których uzyskanie zezwolenia bezpośrednio od podmiotów uprawnionych jest zazwyczaj uciążliwe i niepraktyczne w takim stopniu, że zawarcie umowy licencji jest mało prawdopodobne ze względu na charakter korzystania lub rodzaje przedmiotów ochrony. Ponadto taki mechanizm licencyjny musi chronić uzasadnione interesy podmiotów uprawnionych.
Udzielenie licencji jest zabezpieczone następującymi gwarancjami:
Działania informacyjne muszą być prowadzone w sposób skuteczny, tak aby nie było konieczności informowania każdego podmiotu uprawnionego osobno.
Polski projektodawca proponuje wprowadzenie udzielania licencji zbiorowych z rozszerzonym skutkiem. W projektowanym art. 3521 przewidziano możliwość korzystania przez instytucje dziedzictwa kulturowego z utworów niedostępnych w handlu, znajdujących się na stałe w ich zbiorach na podstawie umowy licencji niewyłącznej zawartej z reprezentatywną OZZ, pomimo że uprawniony w odniesieniu do danego utworu i na danym polu eksploatacji nie jest reprezentowany przez organizację zbiorowego zarządzania na ogólnych zasadach (na podstawie umowy o zbiorowe zarządzanie albo o reprezentację).
Dyrektywa nakłada obowiązek wprowadzenia przez państwa członkowskie przepisów przewidujących, że w przypadku wygaśnięcia okresu ochrony utworów sztuk wizualnych wszelkie materiały powstałe w wyniku zwielokrotniania tego utworu nie są przedmiotem prawa autorskiego ani praw pokrewnych, chyba że materiał powstały w wyniku tego zwielokrotnienia jest oryginalny w tym sensie, że stanowi własną intelektualną twórczość twórcy. Oznacza to, że nie powinno się uniemożliwiać instytucjom dziedzictwa kulturowego sprzedawania reprodukcji, na przykład jako pocztówek.
Regulacja art. 14 Dyrektywy przewiduje zakaz ochrony prawami wyłącznymi nietwórczej, wiernej reprodukcji fotografii i innych postaci zwielokrotnień dzieł sztuki, których prawnoautorska ochrona wygasła – uniemożliwiając w ten sposób ich remonopolizację[14].
Uzasadnieniem regulacji jest fakt, że rozpowszechnianie wiernych reprodukcji utworów znajdujących się w domenie publicznej przyczynia się do dostępu do kultury i jej promowania oraz do dostępu do dziedzictwa kulturowego[15]. Regulacja ta jest potrzebna z uwagi do celów transgranicznego rozpowszechniania dzieł sztuki wizualnej znajdujących się w domenie publicznej, w sytuacji, gdy porządki krajowe poszczególnych państw członkowskich w tym zakresie różnią się.
Projektodawca wskazał wprost, że ustawa o prawie autorskim nie przewiduje ochrony nietwórczych fotografii i uznał, że nie ma potrzeby wprowadzania dodatkowych regulacji w tym zakresie. A contrario, w przypadku gdy fotografia utrwalająca inny utwór wizualny sama spełnia cechy utworu, podlega ochronie prawnoautorskiej bez względu na to, czy majątkowe prawa autorskie do utworu wizualnego istnieją, czy już wygasły. W drugim przypadku rozpowszechnianie takiej fotografii będzie wymagać co do zasady także zezwolenia twórcy utworu sztuk wizualnych utrwalonego na fotografii[16].
Materia Dyrektywy DSM nie należy do łatwych. Jeśli jednak jesteś przedstawicielem organizacji, która może być uznana za instytucję dziedzictwa kulturowego i zastanawiasz się, czy nowe przepisy ułatwią eksploatację utworów w sektorze kultury, warto poznać warunki korzystania z utworów niedostępnych w obrocie handlowym.
W dzisiejszym wpisie omówiliśmy kolejną grupę zmian w prawie autorskim, jakie niesie ze sobą Dyrektywa DSM, to jednak nie całości regulacji. Równie istotną częścią Dyrektywy są zagadnienia związane z nowym prawem pokrewnym dla wydawców prasy, a także usługami udostępniania treści on -line i dostępem do VOD, które postaramy się przybliżyć w następnym wpisie.
Coraz częściej do badań naukowych wykorzystywane są nowe technologie. Wspierają naukowców w analizie obliczeniowej i statystycznej. Umożliwiają automatyczną, matematyczną analizę cyfrowych danych takich jak teksty, dźwięki czy obrazy. Ogromnej ilości danych. Celem jest uzyskanie nowej wiedzy czy zidentyfikowanie nowych tendencji i korelacji. Analiza ta określana jest jako „eksploracja tekstów i danych” – text & data mining (TDM). Technologie TDM umożliwiają przetwarzanie dużych ilości danych w odniesieniu do samych faktów lub danych (które nie są chronione prawem autorskim), ale także mogą obejmować zwielokrotnienie tego co jest chronione prawem autorskim czy prawem do bazy danych. Aby TDM było legalne potrzebne są wyjątki od zasady, iż na korzystanie z utworów bądź baz danych potrzebna jest zgoda uprawnianego do utworu czy bazy. Jak wprowadzić taki „globalny wyjątek”? Oczywiście dyrektywą.
Dyrektywa „Digital Single Market”, czasami zwana „dyrektywą DSM”[1], ma być odpowiedzią Unii Europejskiej na aktualne wyzwania związane z rozwojem technologii cyfrowych[2] W tym wpisie zajmiemy się tylko jednym obszarem uregulowanym w Dyrektywie, ważnym z punktu widzenia TDM oraz działalności dydaktycznej, chociaż są one oceniane jako „najbardziej rozczarowująca część” Dyrektywy[3]
Dyrektywa ma zastosowanie do wszystkich utworów i innych przedmiotów, które są chronione na podstawie przepisów krajowego prawa autorskiego w dniu 7 czerwca 2021 r. lub po tej dacie. W stosunku do nich Dyrektywa m.in. wprowadza:
O wykorzystywaniu komputera do analizy masowych zbiorów danych i tekstów, czyli z ang. text and data mining (TDM), pisaliśmy już we wpisie TDM – text & data mining – konflikt między przepisami prawa autorskiego i wolnością badań naukowych?
Warto w tym miejscu jedynie przypomnieć, za R.Markiewiczem[4] iż w ramach TDM wyróżnia się kilka etapów:
Z związku z tym, aby TDM było możliwe Dyrektywa wprowadza wyjątek (tzw. dozwolony użytek) w odniesieniu do:
Na podstawie tego wyjątku dopuszczalne jest zwielokrotnianie i pobieranie:
Dyrektywa precyzuje, że użytek badawczy dotyczy:
Aby mówić o użytku badawczym TDM wszystkie powyższe elementy muszą zostać spełnione łącznie.
Co istotne z użytku badawczego TDM zostały wyłączone pogramy komputerowe.
Zgodny z prawem dostęp powinien być rozumiany jako dostęp do treści oparty na polityce otwartego dostępu lub na ustaleniach umownych między podmiotami uprawnionymi i organizacjami badawczymi lub instytucjami dziedzictwa kulturowego, takich jak abonamenty, lub na innych zgodnych z prawem środkach. Przykładowo, w przypadku abonamentów posiadanych przez organizacje badawcze lub instytucje dziedzictwa kulturowego, związane z nimi osoby objęte tymi abonamentami należy uznawać za posiadające zgodny z prawem dostęp. Zgodny z prawem dostęp powinien również obejmować dostęp do treści, które są swobodnie dostępne w Internecie.
Organizacje badawcze i instytucje dziedzictwa kulturowego są zobowiązane przechowywać kopie utworów wykonane do celów badań naukowych, w tym do weryfikacji wyników badań z zachowaniem odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa. Państwa członkowskie mają także możliwość powołania godnych zaufania podmiotów na potrzeby przechowywania takich kopii. Zwielokrotnienia i pobrania utworów mogą być przechowywane tak długo, jak jest to konieczne do celów eksploracji tekstów i danych.
Ze względu na potencjalnie dużą liczbę wniosków o dostęp i pobrań utworów podmioty uprawnione mogą stosować środki zapewniające bezpieczeństwo i integralność sieci i baz danych, w których utwory lub inne przedmioty objęte ochroną są przechowywane. Środki te nie mogą wykraczać poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu i nie powinny utrudniać skutecznego stosowania omawianego wyjątku. Środki takie mogą polegać m.in. na uwierzytelnieniu adresu IP czy uwierzytelnieniu użytkownika.
Pomimo tego, że Dyrektywa weszła w życie ponad 3 lata temu[6] w Polsce ustawa implementująca Dyrektywę jeszcze nie obowiązuje. W czerwcu 2022 projekt zmiany ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (upapp)[7] został oddany do konsultacji publicznych.[8] W ramach zmiany upapp przewiduje się wprowadzenie nowej postaci dozwolonego użytku, obejmującego eksplorację tekstów i danych dla celów badawczych, czyli nowy art. 262.
Projektowany przepis zawiera zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do prowadzenia eksploracji tekstów i danych w ramach użytku badawczego TDM, obejmującego:
Projektowany art. 262 upapp umożliwia jedynie eksplorację tekstów i danych oraz ich przechowywanie. Nie będzie dozwolone udostępnianie utworów osobom trzecim.
Wyjątek w postaci użytku komercyjnego TDM, tak jak przy użytku badawczym TDM dotyczy czynności w postaci zwielokrotnień i pobrań utworów i innych przedmiotów objętych ochroną. Przy czym wyjątek ten:
Co istotne, użytek komercyjny TDM nie przewiduje wyłączenia programów komputerowych.
Uzasadnieniem wprowadzenia użytku komercyjnego TDM jest fakt, iż techniki eksploracji tekstów i danych są szeroko wykorzystywane także przez podmioty prywatne i publiczne do analizowania dużych ilości danych w różnych sferach życia codziennego i do różnych celów, w tym przez służby państwowe, do podejmowania złożonych decyzji biznesowych oraz do rozwijania nowych aplikacji i technologii. Podmioty uprawnione powinny nadal mieć możliwość udzielania licencji na sposoby korzystania ze swoich utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną wykraczające poza zakres stosowania obowiązkowego wyjątku dotyczącego eksploracji tekstów i danych na potrzeby badań naukowych[10]. Wobec tego wyjątek ten nie zawiera żadnych ograniczeń podmiotowych ani w zakresie celu wykonywanej eksploracji tekstów i danych.
Komercyjny użytek TDM, tak jak użytek badawczy jest nieodpłatny. Natomiast w przypadku zawarcia umowy dotyczącej korzystania z TDM wskazuje się na możliwość ustalenia stosownego wynagrodzenia, chociaż należy wskazać, że jest to kwestia sporna[11].
Komercyjny użytek TDM przewiduje at. 263 projektu upapp.
Kolejny wyjątek uregulowany w Dyrektywie to możliwość cyfrowego korzystania z utworów wyłącznie w celu zilustrowania w ramach nauczania, w zakresie uzasadnionym przez niekomercyjny cel, pod warunkiem, że korzystanie to:
Przyczyną wprowadzenia przepisu dotyczącego użytku publicznego w zakresie korzystania z utworów i innych przedmiotów objętych ochroną w cyfrowej i transgranicznej działalności dydaktycznej była – jak wynika z motywu 19 Dyrektywy – niejasność co do zakresu stosowania przepisów o dozwolonym użytku do cyfrowych sposobów korzystania. Chodziło także o określenie zasad stosowania tych przepisów, gdy nauczanie odbywa się drogą internetową na odległość.
Państwa członkowskie mogą wprowadzić regulacje ustalające, że powyższy wyjątek (art. 5 ust. 2 Dyrektywy) :
tak długo jak odpowiednie licencje uprawniające do korzystania z utworów w celach edukacyjnych, uwzględniają potrzeby i specyfikę placówek edukacyjnych i są łatwo dostępne na rynku.
Państwa członkowskie mogą także wprowadzić przepisy przewidujące godziwą rekompensatę dla podmiotów uprawnionych z tytułu korzystania utworów w celach edukacyjnych (art. 5 ust. 4 Dyrektywy). Określając poziom godziwej rekompensaty, będą uwzględniane, między innymi:
Wyjątek
Zilustrowanie zakłada korzystanie jedynie z części lub fragmentów utworów, co nie powinno zastępować zakupu materiałów przeznaczonych przede wszystkim na rynki edukacyjne. Przy wdrażaniu wyjątku państwa członkowskie mogą dokonać rozróżnień w odniesieniu do poszczególnych rodzajów utworów, a także proporcji utworu, z której można korzystać w celu zilustrowania w ramach nauczania.
Korzystania z wyjątku w celu zilustrowania w ramach nauczania odbywać się jedynie w kontekście działań w zakresie nauczania i uczenia się przeprowadzanych na odpowiedzialność placówek edukacyjnych, w tym podczas egzaminów lub nauczania poza pomieszczeniami placówek edukacyjnych, np. w muzeum, bibliotece czy innej instytucji dziedzictwa kulturowego, i powinno ograniczać się do tego, co jest konieczne do celów takich działań.
Wyjątek obejmuje korzystanie z utworów:
Bezpieczne środowisko elektroniczne należy rozumieć jako cyfrowe środowisko nauczania i uczenia się, do którego dostęp jest ograniczony – dzięki odpowiednim procedurom uwierzytelniania z użyciem hasła – do personelu nauczającego tej placówki edukacyjnej oraz uczniów lub studentów zapisanych na dany program nauki.
Państwa członkowskie nadal mają swobodę w zakresie wprowadzenia wymogu, aby przy korzystaniu z utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną przestrzegane były autorskie prawa osobiste twórców i wykonawców.
Instytucja dozwolonego użytku dla celów dydaktycznych istnieje już w polskim porządku prawnym i jest wyrażona w art. 27 upapp. Przepis ten uprawnia instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe do korzystania z utworów w celach naukowych i dydaktycznych. Art. 27 ust. 2 upapp dopuszcza wprost korzystanie z dozwolonego użytku dla celów dydaktycznych w środowisku cyfrowym – takie korzystanie jest dopuszczalne, o ile jest ono ograniczone do kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez beneficjentów omawianej postaci dozwolonego użytku. Przepis ten zawiera zatem warunek wyrażony w art. 5 ust. 1 lit. b Dyrektywy[12].
Ustawodawca uznał jednak, że dla pełnego wdrożenia art. 5 Dyrektywy konieczne jest wprowadzenie do art. 27 upapp określonych zmian. Obecnie art. 27 upapp ma brzmienie:
Natomiast planowane są zmiany:
Polski ustawodawca nie planuje:
Art. 6 Dyrektywy zezwala instytucjom dziedzictwa kulturowego na wykonywanie kopii utworów i przedmiotów praw pokrewnych znajdujących się na stałe w zbiorach tych instytucji, w celu ich zachowania i w zakresie potrzebnym do tego zachowania.
Na podstawie omawianego dozwolonego użytku nie jest możliwe udostępnianie zwielokrotnionych utworów.
W polskiej ustawie upapp ta postać dozwolonego użytku została już uregulowana, jednak ma węższy zakres niż wynikający z Dyrektywy DSM. Dyrektywa dopuszcza wprost kopiowanie utworów i innych przedmiotów objętych ochroną niezależnie od ich formatu lub nośnika i takie sformułowane ma być dodane do art. 28 ust. 1 pkt 2 upapp.
Implementacja Dyrektywy DSM rozszerzy zakres podmiotów wskazanych w art. 28 upapp poprzez zastąpienie dotychczasowego wyliczenia zbiorczą kategorią „instytucja dziedzictwa kulturowego”
Nie ma wątpliwości, iż implementacja Dyrektywy DSM jest konieczna. I potrzebna z uwagi na to, iż dane cyfrowe są dominujące w naszym życiu a ich ilość będzie zwiększać się stopniowo zapewne zastępując dane analogowe.
Zdaniem R Markiewicza Dyrektywa jest trudna do implementacji ze względu na różnorodność jej tematyki, nakładanie się uregulowań i dotychczasowych przepisów zawartych w dyrektywach i krajowych ustawach autorskich, złożonymi procedurami w niej przewidzianymi oraz częstym niedopracowaniem. Przepisy o dozwolonym użytku są najmniej kontrowersyjne. Więcej emocji wzbudzają, te które dotyczą interesów wielkich korporacji czy grup wpływów. Ale o tym w następnych wpisach ????
Jeśli sądy nie są zgodne co do interpretacji przepisów, to co ma zrobić zwykły Lewandowski? Jak ma stosować te same przepisy w różnych miastach w sądach własności intelektualnej? Pomimo, iż sądy własności intelektualnej funkcjonują od 1 lipca 2020 r., a w ich ramach zostały ustanowione dwa sądy apelacyjne – Sąd Apelacyjny w Warszawie i Sąd Apelacyjny w Poznaniu nastąpił rozłam w zakresie interpretacji przepisów dotyczących sporów IP. W tym wpisie postaramy się nakreślić rozbieżności ku przestrodze klientów i innych prawników zainteresowanych IP.
O nowych procedurach w sprawach własności intelektualnej pisaliśmy tu i tu. Zatem przypominając: w ramach postępowań dotyczących spraw własności intelektualnej zostały wprowadzone trzy instytucje:
W orzecznictwie Sądu Okręgowego w Warszawie[1] wskazuje się, że w wypadku czynów nieuczciwej konkurencji, które nie dotyczą dobra niematerialnego, przepis art. 479113 1 k.p.c. regulujący tzw. roszczenie informacyjne, w ogóle nie może znaleźć zastosowania. Zdaniem Sądu taka konkluzja wynika z oświadczenia Komisji Europejskiej dotyczącego art. 2 Dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej (Dyrektywa)[2] w, którym zostały wymienione następujące prawa własności intelektualnej objęte zakresem Dyrektywy:
W oświadczeniu tym nie wskazuje się nieuczciwej konkurencji, ale jednocześnie przyjęto, że zawarte w nim wyliczenie nie jest wyczerpujące: „Komisja uważa, że przynajmniej następujące prawa własności intelektualnej objęte są zakresem przedmiotowej dyrektyw”. Zatem, w treści Dyrektywy nie wykluczono rozszerzenia jej zakresu na wszystkie czyny nieuczciwej konkurencji.
Sąd Okręgowy w Warszawie, wskazuje na konieczność jednoznacznego przesądzenia ze strony ustawodawcy, że roszczenie informacyjne stosowane jest we wszystkich sprawach własności intelektualnej, w tym w każdej sprawie z zakresu nieuczciwej konkurencji. W ocenie Sądu sam fakt, że do postępowania odrębnego z zakresu własności intelektualnej zostały zaliczone sprawy z nieuczciwej konkurencji, takim wskazaniem nie jest. Z art. 47989 k. p. c. nie wynika bowiem jednoznacznie by we wszystkich sprawach z zakresu własności intelektualnej mogły być stosowane wszystkie środki przewidziane w tym postępowaniu. Wskazuje na to historia i znaczenie roszczenia informacyjnego. W ocenie Sądu jedyny wyjątek od powyższej reguły należy uczynić dla tych czynów nieuczciwej konkurencji, które dotyczą eksploatacji dóbr niematerialnych, kopiowania produktów oraz dobra niematerialnego jakim jest tajemnica przedsiębiorstwa. Tylko bowiem w tych sprawach występują charakterystyczne problemy, które były przyczyną przyznania uprawnionym silniejszych niż w typowych sprawach cywilnych uprawnień proceduralnych. Przepis art. 47989p.c. rozszerzył zatem na potrzeby polskiego porządku prawnego, zastosowanie roszczenia informacyjnego w sprawach nieuczciwej konkurencji, ale jedynie w tych, w których chodzi o eksploatację dobra niematerialnego, kopiowanie produktu i naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa.
Po pierwsze, zauważyć należało, że powyższa definicja sprawy własności intelektualnej ma jedynie charakter procesowy i nie wpływa na materialnoprawne rozumienie własności intelektualnej (praw własności intelektualnej). Po drugie, nie przesądza ona, iż do wszelkich tego rodzaju spraw znajdują zastosowanie wszystkie instytucje uregulowane w Dziale IVg.
Polskie orzecznictwo nie udzieliło jeszcze jednoznacznej odpowiedzi, czy ustawodawca krajowy rozszerzył zakres Dyrektywy na czyny nieuczciwej konkurencji. I tak na przykład w prawomocnym postanowieniu Sądu Okręgowego w Warszawie z 20 listopada 2020 r., XXII GWo 87/20 (dotyczącym zabezpieczenia środka dowodowego) wyrażono pogląd, że przepisy Dyrektywy znajdują zastosowanie do wszystkich spraw z zakresu własności intelektualnej, w tym również takich, które zostały zaliczone do nich przepisami proceduralnymi, jak sprawy z zakresu nieuczciwej konkurencji – to jest wyznaczającymi zakres postępowania odrębnego w polskiej procedurze cywilnej. W orzeczeniu tym podkreślono jednak konieczność zawężającej wykładni środków implementowanych z Dyrektywy, tak by nie stosować je do wszystkich czynów nieuczciwej konkurencji, lecz jedynie tych, które dotyczą wykorzystania dóbr niematerialnych.
Jednakże Sąd Apelacyjny w Warszawie[3] w pewnej części odmiennie do Sądu Okręgowego w Warszawie twierdzi, że analiza przepisów dotyczących poszczególnych środków uregulowanych w przepisach od art. 47996 do art. 479121 k. p.c. wskazuje, iż ich przedmiotowy zakres zastosowania jest odmienny. W przypadku zabezpieczenia środka dowodowego przepisy nie wskazują na żadne ograniczenia, zatem instytucja ta może znaleźć zastosowanie we wszystkich sprawach własności intelektualnej (por. art. 47997 § 1 k.p.c.).
Inaczej jest natomiast w przypadku instytucji w postaci wyjawienia lub wydania środka dowodowego i wezwania do udzielenia informacji (art. 479112 – art. 479121 k.p.c.), które ograniczone zostały do spraw o naruszenie praw własności intelektualnej (por. art. 479106 k.p.c.), ewentualnie spraw o naruszenie (por. art. 479113 § 1 k.p.c.).
Różnicy tej nie należy jednak nadawać normatywnego znaczenia, bowiem również w przypadku wniosku o udzielenie informacji chodzi o sprawy o naruszenie praw własności intelektualnej, co jednoznacznie wynika z art. 479116 1 k.p.c., nakładającego na wnioskodawcę obowiązek przytoczenia okoliczności wiarygodnie wskazujących na naruszenie prawa własności intelektualnej (por. także art. 479114 pkt 1-3 k.p.c., w których również mowa jest o naruszeniu prawa własności intelektualnej). Sąd nie podzielił zatem zdania skarżącego, że w art. 479113 § 1 k.p.c. nie został wskazany przedmiot naruszenia i w związku z tym, w celu jego określenia należy odwołać się do art. 47989 k.p.c.”
Natomiast zupełnie odmienny pogląd przestawił Sąd Apelacyjny w Poznaniu[4] wskazując, że ustawodawca wprowadził do Kodeksu postępowania cywilnego szczególne instrumenty proceduralne, które mają zastosowanie we wszystkich sprawach z zakresu własności intelektualnej, w postaci: zabezpieczenia środka dowodowego (art. 47996 – 479105p.c.), wyjawienia lub wydania środka dowodowego (art. 479106 – 479111 k.p.c.) oraz wezwania do udzielenia informacji (art. 479112 – 479121 k.p.c.). W art. 47989 1 k.p.c. ustawodawca wymienił sprawy własności intelektualnej do których zaliczył sprawy o: ochronę praw autorskich i pokrewnych, ochronę praw własności przemysłowej, ochronę innych praw na dobrach niematerialnych. W § 2 wskazał, że dla potrzeb stosowania przepisów odrębnych o postępowaniu w sprawach własności intelektualnej sprawami własności intelektualnej są także sprawy o: zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji; ochronę dóbr osobistych w zakresie, w jakim dotyczy ona wykorzystania dobra osobistego w celu indywidualizacji, reklamy lub promocji przedsiębiorcy, towarów lub usług; ochronę dóbr osobistych w związku z działalnością naukową lub wynalazczą. Zatem jako sprawy własności intelektualnej w szerokim znaczeniu ustawodawca traktuje również sprawy o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Zostały one zaliczone do tej kategorii w całości, pomimo że nie wszystkie delikty nieuczciwej konkurencji pozostają w związku z własnością intelektualną, skoro niektóre z nich wywołują potrzebę ochrony innych interesów przedsiębiorcy niż jego dobra niematerialne (zob. komentarz do art. 47989p.c. pod. red. Małgorzaty Manowskiej). Wobec tego, środki procesowe przewidziane w art. 479106p.c. i n. oraz art. 479113 § 1 k.p.c. i n. znajdują zastosowania także do roszczeń dochodzonych w oparciu o przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Podsumowując przedstawione stanowiska sądów można stwierdzić, że:
Termin własność intelektualna nie jest pojęciem regulowanym przez żaden polski akt prawny. Pojęcie własności intelektualnej nie jest regulowane także w Dyrektywie, której implementację stanowią regulacje dotyczące postępowań w sprawach własności intelektualnej zamieszczone w Dziale IVg kodeksu postępowania cywilnego.
Definicji własności intelektualnej nie zawiera także Dyrektywa Natomiast Komisja Europejska wydała oświadczenie, w którym wymienia minimalny zakres przedmiotowy objęty Dyrektywą. Wobec tego należy odnieść się do innych aktów regulujących kwestię własności intelektualnej. Naturalnie należy sięgnąć do Konwencji o ustanowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, sporządzonej w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. Konwencja ta definiuje własność intelektualną jako prawa odnoszące się do:
Innym aktem w sprawach własności intelektualnej jest Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej – Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, zwany TRIPS. Stanowiące złącznik do porozumienia w sprawie utworzenia Światowej Organizacji Handlu (WTO) z 15.04.1994 r., Dz.U. z 1995 r. Nr 98, poz. 483, ustalające minimalne standardy ochrony, wyznacza następujący zakres praw własności intelektualnej:
Natomiast Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z 20.03.1883 r.; akt sztokholmski z 14.07.1967 r., wskazuje, że przedmiotem ochrony własności przemysłowej są:
Pomimo, iż Unia Europejska nie jest stroną konwencji wiele instrumentów UE odzwierciedla międzynarodowe zobowiązania państw członkowskich wynikające z konwencji berneńskiej i rzymskiej, a także z porozumienia TRIPS Światowej Organizacji Handlu i z międzynarodowych traktatów Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) z 1996 r.[5] Dodatkowo należy także zwrócić uwagę na art. 2 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 324), który wskazuje, że zwalczanie nieuczciwej konkurencji reguluje odrębna ustawa.
W tym zakresie doktryna wyjaśnia, że obecność art. 2 w ustawie – Prawo własności przemysłowej tłumaczone jest przede wszystkim okolicznością, że zwalczanie nieuczciwej konkurencji jest objęte zakresem pojęcia własności przemysłowej w Konwencji Paryskiej. Ustawodawca dostrzega fakt objęcia zwalczania nieuczciwej konkurencji zakresem pojęcia własności przemysłowej w Konwencji Paryskiej i w związku z tym widzi potrzebę zasygnalizowania, że ustawa – Prawo własności przemysłowej nie obejmuje istotnego elementu zakresu przedmiotowego Konwencji Paryskiej. Pomimo iż przepisy prawa polskiego z zakresu zwalczania nieuczciwej konkurencji nie przyznają praw wyłącznych i bezwzględnych do dóbr niematerialnych nie są jednoznacznie oceniane w odniesieniu do ochrony dóbr niematerialnych na podstawie przepisów o stypizowanych czynach nieuczciwej konkurencji. Istnieją stanowiska wskazujące na wyodrębnienie prawa podmiotowego do tajemnicy przedsiębiorstwa (art. 11 uznk) oraz do praw podmiotowych do oznaczeń przedsiębiorstw (art. 5–7 uznk) a także niezarejestrowanych znaków towarowych (art. 10 uznk)[6]. Co więcej, ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji jest stosowana do ochrony praw własności intelektualnej przede wszystkim w sytuacji braku ochrony na podstawie Prawa własności przemysłowej, a do najczęstszych takich przypadków możemy zaliczyć:
Celem Dyrektywy jest zbliżenie systemów prawnych w celu zapewnienia wysokiego, równoważnego i jednakowego poziomu bezpieczeństwa na rynku wewnętrznym. Zgodnie z motywem 2 Dyrektywy ochrona własności intelektualnej ma umożliwiać wynalazcy lub twórcy uzyskiwanie prawnie uzasadnionych korzyści ze swego wynalazku lub dzieła. Powinna też umożliwiać jak najszersze upowszechnianie dzieł, idei i nowego know-how. Jednocześnie nie może ograniczać wolności słowa, swobodnego przepływu informacji ani ochrony danych osobowych, z ochroną danych w Internecie włącznie.
Dodatkowo unijny ustawodawca w motywie 13 Dyrektywy wskazuje, że niezbędne jest możliwie jak najszersze zdefiniowanie zakresu stosowania niniejszej dyrektywy, tak aby obejmowała wszystkie prawa własności intelektualnej objęte przepisami wspólnotowymi w tej dziedzinie i/lub prawem wewnętrznym danego Państwa Członkowskiego. Wymaganie to nie wpływa jednak na możliwość życzącej sobie tego części Państw Członkowskich rozszerzania do celów wewnętrznych przepisów niniejszej dyrektywy, włączając działania o charakterze nieuczciwej konkurencji, w tym produkcję kopii nielegalnych i działania podobne.
W zakresie ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa i na zastosowanie Dyrektywy w tym zakresie wskazuje także motyw 39 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/943 z dnia 8 czerwca 2016 r. w sprawie ochrony niejawnego know-how i niejawnych informacji handlowych (tajemnic przedsiębiorstwa) przed ich bezprawnym pozyskiwaniem, wykorzystywaniem i ujawnianiem, w którym stwierdza się, że niniejsza dyrektywa nie powinna wpływać na stosowanie wszelkich innych odpowiednich przepisów prawnych w innych dziedzinach, w tym praw własności intelektualnej i prawa zobowiązań. Niemniej jednak, w przypadku gdy zakres stosowania Dyrektywy pokrywa się z zakresem niniejszej dyrektywy, pierwszeństwo ma niniejsza dyrektywa, jako lex specialis.
Natomiast w Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady I Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego z dnia 29.11.2017 r. – Wytyczne dotyczące niektórych aspektów dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej wskazano, że w odniesieniu do wszystkich działań o charakterze nieuczciwej konkurencji regulowanych na szczeblu krajowym i nieobjętych zakresem dyrektywy w sprawie tajemnic przedsiębiorstwa zastosowanie mają zasady ogólne. Przepisy Dyrektywy będą mieć zastosowanie jedynie wówczas, gdy dane państwo członkowskie zdecyduje się rozszerzyć jej zakres stosowania na szczeblu krajowym zgodnie z motywem 13 tej Dyrektywy[8].
W uzasadnieniu projektu nowelizacji z 13.02.2020 r. wskazano, że celem ustawodawcy było dążenie do objęcia zakresem kognicji wyspecjalizowanych sądów własności intelektualnej jak najszerszej kategorii spraw, w tym dotyczących praw tradycyjnie niezaliczanych do własności intelektualnej np. dóbr osobistych podlegających komercjalizacji, m.in. wizerunku. Jest to tendencja zgodna z treścią motywu 2 preambuły Dyrektywy, z którego wynika, że ochrona własności intelektualnej ma umożliwiać wynalazcy lub twórcy uzyskiwanie prawnie uzasadnionych korzyści ze swego wynalazku lub dzieła, powinna też umożliwiać jak najszersze upowszechnianie dzieł, idei i nowego know-how. W sytuacjach granicznych, gdy nie jest pewne, jaka podstawa materialnoprawna ochrony powinna znaleźć zastosowanie np. w wypadku idei, pomysłów lub informacji, kwestie te powinny rozstrzygać wyspecjalizowane sądy.
Co więcej, na potrzebę stosowania wobec spraw dotyczących nieuczciwej konkurencji środków prawnych umożliwiających zdobywanie przez uprawnionego wiedzy o faktach naruszeń prawa wskazywała również doktryna. Podkreślając szczególną trudność w udowodnieniu wysokości korzyści uzyskanej bezpodstawnie przez sprawcę czynu
Według projektu wybór konkretnego środka zależeć powinien od rodzaju i okoliczności występujących w określonej sprawie. Może zadecydować zatem rodzaj dochodzonego prawa własności intelektualnej, ale również konkretne okoliczności mające miejsce w danej sprawie. Z uwagi na różnorodność stanów faktycznych charakteryzujących sprawy z zakresu praw własności intelektualnej, niecelowe byłoby wskazywanie a priori, który z tych trzech środków procesowych przypisany zostanie w praktyce do określonego rodzaju spraw. Analogicznie tę kwestię postrzega prawodawca unijny, według którego z jednej strony, dla wszystkich dochodzonych praw własności intelektualnej środki powinny zostać unormowane jednolicie, jednakże – z drugiej strony – już w ramach konkretnej sprawy sądowej, to jej szczególne okoliczności mają decydować o wyborze właściwego środka procesowego[9].
Ponadto, w uzasadnieniu ustawodawca wskazuje wprost, że prezentowane instytucje procesowe, czyli zabezpieczenie środka dowodowego, wezwanie do wydania lub wyjawienia środka dowodowego oraz wezwania do udzielenia informacji – znajdują swoją regulację na poziomie prawa europejskiego w art. 6-8 Dyrektywy, a podkreślenia wymaga fakt, że celem projektu nie jest implementacja powołanych przepisów dyrektywy do krajowego porządku prawnego, a zapewnienie jednolitości stosowania tych przepisów we wszystkich sprawach z zakresu prawa własności intelektualnej[10].
Wydawać by się mogło, że powyższe stwierdzenie powinno rozwiać wszelkie wątpliwości w zakresie możliwości stosowania nowych instytucji procesowych, jednakże ustawodawca posłużył się określeniem „we wszystkich sprawach z zakresu praw własności intelektualnej”, a nie „we wszystkich sprawach własności intelektualnej”. Stanowi to o tyle problematyczną kwestię, że ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji chroni przede wszystkim interes przedsiębiorcy, a nie jego prawo wyłączne[11].
Wobec tego należy przeanalizować treść uzasadnienia do projektu ustawy w zakresie poszczególnych instytucji.
Ustawodawca wskazuje, że celem omawianej instytucji jest:
W przypadku tego środka procesowego projekt zakłada, że przysługuje on jedynie powodowi w sprawie o naruszenie praw własności intelektualnej. Środek ten ma umożliwić powodowi zdobycie wiedzy o faktach dotyczących naruszeń jego prawa, których on samodzielnie nie może poznać w przestrzeni pozasądowej.
Żądany środek dowodowy jest związany z dochodzonym roszczeniem z tytułu naruszenia praw własności intelektualnej. Instytucja ta nie może zatem stanowić podstawy do uzyskiwania informacji o innych faktach niż te, które dotyczą ochrony naruszonego prawa.
Podstawowym celem projektowanej nowelizacji w tym zakresie jest stworzenie jednolitej regulacji obejmującej przepisy dotyczące wezwania do udzielenia informacji w stosunku do wszystkich praw własności intelektualnej. Jednoczenie ustawodawca wskazuje, że regulacje te były przewidziane w art. 90 upapp, art. 2861 pwp, art. 11a ustawy o ochronie baz danych, art. 36b ustawy o ochronie prawnej odmian roślin. Oznacza to, że regulacje te dotyczyły wszystkich praw własności intelektualnej sensu stricto.
Należy przy tym wskazać, że projektowana instytucja znajdzie zastosowanie w przypadku istnienia jej związku z postępowaniem w przedmiocie naruszenia prawa własności intelektualnej. Zatem udzielenie informacji powinno nastąpić albo w toku postępowania o naruszenie prawa własności intelektualnej, albo przed wszczęciem takiego postępowania.
W sprawach o ochronę praw własności intelektualnej chodzi w szczególności o takie okoliczności, jak istnienie prawa, fakt jego naruszenia przez pozwanego, a w przypadku roszczeń pieniężnych dodatkowo – rozmiar bezpodstawnie uzyskanych przez pozwanego korzyści czy też powstanie i rozmiar szkody. Powołanie i udowodnienie wymienionych okoliczności faktycznych w praktyce wywołuje zasadnicze trudności, gdyż uprawnionemu mogą być nieznane rozmiary nielegalnej działalności pozwanego, liczba bezprawnie wytworzonych lub wprowadzonych do obrotu towarów itp.
Zgodnie z art. 47989 kpc przepisy Działu IVg stosuje się do spraw o:
Przy czym należy zaznaczyć, że każda sprawa o naruszenie jest sprawą o ochronę praw na dobrach niematerialnych, ale już nie każda sprawa o ochronę jest sprawą o naruszenie. Przedstawione rozróżnienie będzie miało wpływ na dostępność trzech instytucji wprowadzonych przez przepisy regulujące postępowanie szczególne w sprawach własności intelektualnej[12].
Powyższe znajduje wyraz w:
Analogiczne odniesienia do „naruszenia prawa” nie pojawiają się przepisach dotyczących zabezpieczenia środka dowodowego.
Przykładem spraw o ochronę własności intelektualnej ale nie o naruszenie własności intelektualnej jest sprawa o wynagrodzenie umowne z tytułu korzystania z dóbr chronionych prawami o charakterze bezwzględnym (np. sprawy o zapłatę wynagrodzeń z tytułu umów licencyjnych)[13].
Natomiast w zakresie nieuczciwej konkurencji ustawodawca nie posługuje się terminem ochrony lecz terminami zapobieganie i zwalczanie.
Bez wątpienia sprawy o zwalczenie nieuczciwej konkurencji są sprawami własności intelektualnej rozpoznawanymi w postępowaniu szczególnym jakim jest postępowanie w sprawach własności intelektualnej uregulowane w Dziale IVg kodeksu postępowania cywilnego, co oznacza, że wszystkie sprawy z zakresu zwalczania nieuczciwej konkurencji są rozpoznawane przez sądy własności intelektualnej. W stanowisku Komisji zostało wyraźnie wskazane, że przepisy Dyrektywy będą mieć zastosowanie jedynie wówczas, gdy dane państwo członkowskie zdecyduje się rozszerzyć jej zakres stosowania na szczeblu krajowym[14].
Orzecznictwo wskazuje, że z samego uzasadnienia projektu ustawy nie wynika by intencją ustawodawcy było rozszerzenie zakresu stosowania Dyrektywy na sprawy z zakresu nieuczciwej konkurencji, przy czym z całości uzasadnienia projektu nie wynika też by projektodawca zanegował taką możliwość[15]. Stanowisko jednoznacznie wskazujące na brak skorzystania z przewidzianej w Dyrektywie możliwości dostosowania przepisów wewnętrznych odnoszących się do zwalczania nieuczciwej konkurencji do zasad w niej przewidzianych wyraziła K. Szczepanowska – Kozłowska[16]. Oznacza to, że do interpretacji przepisów dotyczących odpowiedzialności z tytułu popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji nie znajdą zastosowania przepisy Dyrektywy.
Jednakże należy przypomnieć o możliwości kumulatywnego stosowania roszczeń z zakresu spraw dotyczących własności intelektualnej, a także uprawnienia wyboru podstawy dochodzenia swoich roszczeń przez podmiotu uprawniony.
Wobec powyższego, w zakresie możliwości korzystania z regulowanych przepisami postępowania o sprawach własności intelektualnej instytucji w postaci zabezpieczenia środka dowodowego, wyjawienia lub wydania środka dowodowego oraz wezwania do udzielenia informacji nie jest jasne czy wskazane instytucję będą mógłby być w tych sprawach stosowane.
Na podstawie przedstawionych orzeczeń wydaje się zasadne przyjęcie, że zabezpieczenie środka dowodowego będzie mieć zastosowanie wszystkich sprawach o zwalczanie nieuczciwej konkurencji[17].
Natomiast wyjawienie lub wydanie środka dowodowego oraz wniosek o udzielenie informacji, w naszej opinii, będzie mieć zastosowane w zakresie spraw o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji, które dotyczą eksploatacji niematerialnych dób intelektualnych, czyli w przypadku:
W świetle orzeczeń sądów warszawskich wątpliwa jest możliwość stosowania ww. środków do spraw z zakresu:
Mamy nadzieję, że stanowiska sądów zostaną ujednolicone, aby ułatwić dochodzenie roszczeń w sprawach dotyczących nieuczciwej konkurencji. Utrzymujące się rozbieżności powodowałby, że na inną ochronę mogłyby liczyć strony oddające spory do sądów zlokalizowanych w różnych miejscowościach.
W poprzednim wpisie przedstawiliśmy systemy jakości ochrony nazw produktów rolnych i środków spożywczych przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Zostały tam opisane wymogi dotyczące nazw i specyfikacji chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych i gwarantowanych tradycyjnych specjalności. W tym wpisie przedstawimy procedurę uzyskiwania rejestracji nazwy w ramach wskazanych systemów jakości.
Co istotne procedura ta dzieli się na 2 etapy:
Procedura rejestracji regulowana jest przez następujące akty prawne:
Niezależnie od systemu jakości procedurę rejestracji nazwy inicjuje wnioskodawca poprzez złożenie wniosku o rejestrację nazwy pochodzenia albo oznaczenia geograficznego, albo gwarantowanej tradycyjnej specjalności.
Wniosek o rejestrację składa się do ministra właściwego do spraw rynków rolnych, czyli obecnie do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Wniosek o rejestrację może dotyczyć tylko jednego produktu rolnego lub środka spożywczego. Wyjątek od tej zasady stanowi możliwość złożenia wniosku o rejestrację nazwy zawierającej opis kilku różnych produktów uprawnionych do oznaczenia tą nazwą[1]. Poprzez “różne produkty” należy rozumieć produkty oznaczone tą samą zarejestrowaną nazwą, ale rozróżniane podczas wprowadzania do obrotu lub uważane za różne przez konsumentów (np. miody drahimskie – wielokwiatowe, gryczane, rzepakowe itd.), przy czym w takim przypadku trzeba wykazać spełnienie wymogów dotyczących rejestracji oddzielnie dla każdego z tych produktów.
Wniosek o rejestrację może zostać złożony wyłącznie przez grupy pracujące z produktami, których nazwa ma być zarejestrowana.
Pojedyncza osoba fizyczna lub prawna może być traktowana jako grupa, o ile zostanie wykazane, że zostały spełnione łącznie następujące dwa warunki:
Wniosek o rejestrację nazwy pochodzenia lub oznaczenia geograficznego zawiera:
Wniosek o rejestrację gwarantowanej tradycyjnej specjalności zawiera następujące informacje:
Wniosek sporządza się w języku polskim.
Wzory wniosków dostępne są pod linkiem: https://www.gov.pl/web/rolnictwo/formularze-wnioskow.
Za dokonanie oceny wniosku o rejestrację produktu rolnego lub środka spożywczego jako Chroniona Nazwa Pochodzenia, Chronione Oznaczenie Geograficzne lub Gwarantowana Tradycyjna Specjalność przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi uiszcza się opłatę w wysokości 300 zł[2].
Wniosek o rejestrację sprawdzany jest pod względem spełnienia wymogów formalnych w terminie 14 dni od dnia wpłynięcia tego wniosku.
W przypadku stwierdzenia, że wniosek nie spełnia wymogów formalnych, Minister wzywa wnioskodawcę do usunięcia braków w wyznaczonym terminie, nie krótszym jednak niż 14 dni od dnia otrzymania wezwania.
W przypadku nieusunięcia braków Minister pozostawia wniosek bez rozpoznania.
W porozumieniu z wnioskodawcą możliwe jest wprowadzenie przez Ministra poprawek do wniosku w celu usunięcia oczywistych omyłek i błędów językowych. Poprawki te nie mogą mieć wpływu na merytoryczną zawartość wniosku.
Dane i informacje dotyczące wniosku wpisane są do rejestru wewnętrznego wniosków prowadzonego przez Ministra. Rejestr ten jest jawny i jest prowadzony w wersji papierowej, ale informacje o złożonych wnioskach dostępne są pod linkiem: https://www.gov.pl/web/rolnictwo/zlozone-wnioski-o-rejestracje-produkty-regionalne-i-tradycyjne.
W terminie 14 dni od dnia wpisania danych do rejestru wewnętrznego wniosków Minister:
W terminie 30 dni od dnia ogłoszenia w dzienniku urzędowym Ministra danych i informacji o wniosku o rejestrację można złożyć zastrzeżenia do wniosku o rejestrację do Ministra.
Do złożenia zastrzeżenia do wniosku uprawniona jest:
która ma uzasadniony interes w złożeniu wniosku.
Zastrzeżenie do wniosku zawiera:
Zastrzeżenie może dotyczyć tylko jednego wniosku o rejestrację.
Opłata od zastrzeżenia do wniosku o rejestrację wynosi 300 zł.
W terminie 7 dni od dnia wpisania zastrzeżenia do rejestru wewnętrznego wniosków Minister:
W przypadku niewniesienia zastrzeżenia do wniosku o rejestrację Rada, w terminie 30 dni od dnia upływu terminu na wniesienie zastrzeżenia, wydaje opinię o spełnianiu wymagań określonych Rozporządzeniu.
W przypadku wniesienia zastrzeżenia do wniosku o rejestrację Rada wydaje opinię o zasadności wniesionego zastrzeżenia oraz spełnianiu przez wniosek wymagań określonych Rozporządzeniu w terminie 30 dni od dnia otrzymania zastrzeżenia.
Minister, po uzyskaniu opinii Rady, w terminie 14 dni od dnia wydania opinii wydaje decyzję:
Po wydaniu decyzji o stwierdzeniu spełniania wymagań określonych w Rozporządzeniu, Minister niezwłocznie przekazuje Komisji Europejskiej:
KE jest informowana o dopuszczalnych sprzeciwach zgłoszonych przez osoby fizyczne lub prawne, które w sposób zgodny z prawem wprowadziły odnośne produkty na rynek, używając przedmiotowych nazw nieprzerwanie przez co najmniej 5 lat poprzedzających datę publikacji wniosku przez państwo członkowskie.
Komisja Europejska sprawdza przekazane wnioski o rejestrację i weryfikuje, czy:
KE co najmniej raz w miesiącu publikuje wykaz nazw, w odniesieniu do których złożono do niej wniosek o rejestrację wraz z datą ich złożenia.
Jeżeli po zbadaniu wniosku KE uzna, że zostały spełnione określone warunki, publikuje w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej następujące informacje:
Badanie wniosku przez KE nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy od daty otrzymania wniosku przez KE. W przypadku niedotrzymania tego terminu, KE pisemnie informuje wnioskodawcę o powodach tego opóźnienia.
KE jest zwolniona z obowiązku dotrzymania ww. terminu zbadania wniosku oraz poinformowania wnioskodawcy o powodach opóźnienia w przypadku gdy otrzyma od państwa członkowskiego powiadomienie, w którym:
Zwolnienie obowiązuje do momentu, gdy dane państwo członkowskie poinformuje KE, że pierwotny wniosek został przywrócony lub że państwo członkowskie cofa swój wniosek o zawieszenie.
– sprzeciw do Komisji Europejskiej
W terminie 3 miesięcy od daty publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej możliwe jest wniesienie do KE uzasadnionego oświadczenia o sprzeciwie.
Sprzeciw może zostać wniesiony przez:
Osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub siedzibę w państwie członkowskim, ale innym niż państwo, z którego pochodzi wniosek, może wnieść sprzeciw w terminie 3 miesięcy od publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, jeżeli ma uzasadniony interes we wniesieniu sprzeciwu. Taki podmiot składa oświadczenie o sprzeciwie w państwie członkowskim, a nie bezpośrednio do KE.
Komisja sprawdza dopuszczalność oświadczenia o sprzeciwie w oparciu o następujące podstawy sprzeciwu:
– dla nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych:
– dla gwarantowanych tradycyjnych specjalności
Podstawy sprzeciwu podlegają ocenie w odniesieniu do terytorium Unii.
Jeśli KE uzna, że oświadczenie o sprzeciwie jest dopuszczalne, wzywa w terminie 5 miesięcy od daty opublikowania wniosku w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej organ lub osobę, które wniosły oświadczenie o sprzeciwie oraz organ lub jednostkę, które złożyły wniosek do KE, do podjęcia odpowiednich konsultacji prowadzonych przez rozsądny okres nieprzekraczający 3 miesięcy. Strony postępowania sprzeciwowego bez zbędnej zwłoki rozpoczynają takie konsultacje i wzajemnie dostarczają sobie odnośnych informacji, by ocenić, czy wniosek o rejestrację jest zgodny z warunkami Rozporządzenia. W przypadku braku porozumienia informacje te są przekazywane KE.
W każdym momencie w okresie na przeprowadzenie konsultacji KE, na wniosek wnioskodawcy, może przedłużyć ich termin maksymalnie o 3 miesiące. Jeżeli w wyniku konsultacji dokonano znaczących zmian w szczegółowych informacjach dotyczących wniosku opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, KE powtarza procedurę badania wniosku.
Oświadczenie o sprzeciwie oraz inne dokumenty przesyłane do KE w ramach sprzeciwu sporządzane są w jednym z języków urzędowych Unii, czyli mogą być sporządzone w języku polskim.
– sprzeciw do Ministra
W terminie 2 miesięcy od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej możliwe jest złożenie zawiadomienia o sprzeciwie wobec złożenia wniosku o rejestrację do Ministra Rozwoju Rolnictwa i Wsi przez wnioskodawcę, którego siedziba lub miejsce zamieszkania znajduje się poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Sprzeciw do Ministra może zostać wniesiony przez:
mającą uzasadniony interes, w postępowaniu w sprawie rejestracji nazwy pochodzenia, oznaczenia geograficznego lub gwarantowanej tradycyjnej specjalności produktów rolnych lub środków spożywczych.
Minister niezwłocznie przekazuje KE zawiadomienie o sprzeciwie wobec wniosku o rejestrację.
W przypadku złożenia zawiadomienia o sprzeciwie wobec wniosku o rejestrację wnoszący sprzeciw składa do Ministra uzasadnione oświadczenie o sprzeciwie, w terminie 30 dni od dnia złożenia zawiadomienia o sprzeciwie wobec wniosku o rejestrację. Uzasadnione oświadczenie o sprzeciwie Minister niezwłocznie przekazuje Radzie.
Rada, w terminie 14 dni od dnia przekazania uzasadnionego oświadczenia o sprzeciwie, wydaje opinię o spełnianiu przez uzasadnione oświadczenie o sprzeciwie wymagań Rozporządzenia.
Biorąc pod uwagę opinię Rady, niezwłocznie po jej otrzymaniu, Minister:
Minister niezwłocznie powiadamia wnioskodawcę o otrzymaniu:
– wobec wniosku o rejestrację ze strony innego państwa.
Wnioskodawca, w terminie 30 dni od dnia otrzymania powiadomienia, może przedstawić na piśmie Ministrowi stanowisko do złożonego zawiadomienia o sprzeciwie lub uzasadnionego oświadczenia o sprzeciwie wobec wniosku o rejestrację.
Minister przekazuje państwu, które złożyło sprzeciw wobec wniosku o rejestrację, uzgodnione z wnioskodawcą stanowisko w sprawie sprzeciwu oraz proponuje środki zmierzające do osiągnięcia porozumienia. Minister podejmuje działania zmierzające do osiągnięcia porozumienia, a po osiągnięciu porozumienia Minister przekazuje KE informację o osiągniętym porozumieniu.
Jeżeli po badania wniosku KE uzna ona, że warunki rejestracji nie są spełnione, KE przyjmuje akty wykonawcze odrzucające wniosek.
Jeżeli KE nie otrzyma dopuszczalnego uzasadnionego oświadczenia o sprzeciwie, KE nie stosuje procedury sprawdzającej (komitetowej) uregulowanej w art. 5 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 182/2011 z dnia 16 lutego 2011 r. ustanawiającego przepisy i zasady ogólne dotyczące trybu kontroli przez państwa członkowskie wykonywania uprawnień wykonawczych przez Komisję, czyli opiniowania wniosku przez Komitet ds. Polityki Jakości Produktów Rolnych i KE przyjmuje akty wykonawcze rejestrujące nazwę.
Jeżeli KE otrzyma uzasadnione dopuszczalne oświadczenie o sprzeciwie, podejmuje ona – po przeprowadzeniu właściwych konsultacji oraz uwzględniając wyniki tych konsultacji – następujące działania:
Akty rejestracyjne oraz decyzje o odrzuceniu publikuje się w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.
KE może cofnąć rejestrację nazwy, gdy:
Cofnięcie rejestracji, z przyczyn wskazanych powyżej, może nastąpić:
Cofnięcie rejestracji przez KE może nastąpić także na wniosek producentów produktu wprowadzanego na rynek pod daną zarejestrowaną nazwą.
Cofnięcie rejestracji następuje po przeprowadzeniu procedury sprawdzającej (komitetowej).
Poza unijnymi systemami jakości, których procedura rejestracji została omówiona powyżej, w poprzednim wpisie wskazaliśmy, że polski ustawodawca przewidział dodatkowo system identyfikacji dla produktów tradycyjnych.
Z wnioskiem o wpis na listę produktów tradycyjnych może wystąpić osoba wytwarzająca dany produkt. Wniosek o wpis na listę produktów tradycyjnych zawiera:
Wniosek o wpis na listę produktów tradycyjnych jest składany do właściwego miejscowo marszałka województwa.
Od wniosku o wpis na listę produktów tradycyjnych nie jest pobierana opłata. Wzór wniosku dostępny jest pod linkiem https://www.gov.pl/web/rolnictwo/formularze-wnioskow.
Po złożeniu wniosku marszałek województwa sprawdza wniosek pod względem spełniania wymogów formalnych oraz dokonuje oceny w zakresie spełniania przez produkt przesłanek w postaci jakości, wyjątkowych cech i właściwości wynikających ze stosowania tradycyjnych metod produkcji, które stanowią element dziedzictwa kulturowego regionu oraz są elementem tożsamości społeczności lokalnej.
Następnie marszałek województwa zwraca się do izby gospodarczej zrzeszającej podmioty wytwarzające produkty tradycyjne o wyrażenie, w terminie 30 dni, opinii w zakresie spełniania przez produkt powyższych wymagań. W przypadku niewydania opinii w terminie 30 dni wymóg zasięgnięcia opinii uważa się za spełniony.
Jeżeli produkt spełnia określone wymagania, marszałek województwa przesyła Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi potwierdzoną przez siebie kopię wniosku o wpis na listę produktów tradycyjnych wraz z kopią opinii. Marszałek województwa wydaje decyzję o odmowie przekazania wniosku Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jeżeli produkt nie spełnia wymagań określonych w ustawie.
Minister po otrzymaniu wniosku dokonuje wpisu produktu tradycyjnego na listę produktów tradycyjnych albo wydaje decyzję o odmowie dokonania wpisu produktu.
Produkt może zostać skreślony z listy produktów tradycyjnych przez Ministra w drodze decyzji w przypadku, gdy nie ma możliwości wytworzenia produktu o cechach i właściwościach, które były podstawą do umieszczenia tego produktu na liście produktów tradycyjnych.
Jesteś producentem produktów spożywczych albo ciekawego trunku? Chcesz podkreślić związek produktu z krajem, regionem lub miejscowością? Uzyskać ochronę nieograniczoną w czasie na produkty wytworzone z surowców lub półsurowców pochodzących z określonego terenu? Zapraszamy do kontaktu.
Planujesz dokonanie zgłoszenie znaku towarowego gwarancyjnego? Nie zapomnij o niezbędnym regulaminie używania znaku towarowego gwarancyjnego, którego wzór znajdziesz tu.
Chcesz wiedzieć więcej o własności przemysłowej? Skorzystaj z E-book Własność przemysłowa w pytaniach i odpowiedziach.
