Co roku, pod koniec lipca, w Lublinie odbywa się słynny już festiwal sztuk cyrkowych o nazwie Carnaval Sztuk-Mistrzów®. W obecnej formule imprezy, Lublinianie i tysiące turystów przybyłych w tym czasie do miasta, mogą brać udział od 2010 r[1]. Carnaval Sztuk-Mistrzów® jest organizowany przez Warsztaty Kultury w Lublinie. Festiwalowi patronuje Jasza Mazur – bohater powieści „Sztukmistrz z Lublina” Izaaka Bashevisa Singera[2].
LGL – kancelarii o korzeniach i zasięgu po części lubelskim – nie mogło zabraknąć na takiej imprezie.
Carnaval Sztuk-Mistrzów® to święto cyrku i święto miasta. Do Lublina zjeżdżają wówczas światowej sławy artyści cyrkowi z całego świata, reprezentujący różne dyscypliny sztuki widowiskowej, a przestrzeń miejska na kilka dni zamienia się w scenę i .. tworzywo. Festiwal obejmuje takie dziedziny sztuki cyrkowej jak spektakle uliczne, taniec, popisy tzw. buskerów, czyli ulicznych artystów (z ang. busker to ktoś, kto śpiewa, gra lub występuje w miejscu publicznym), klaunadę, ekwilibrystykę, pantomimę, komedię fizyczną, żonglerów, pokazy iluzji i magii, czy pokazy highline, czyli – w hołdzie Sztukmistrzowi z Lublina – największy konkurs chodzenia po taśmach zawieszonych między kamienicami Starego Miasta[3]. Wygląda to tak:
Spis treści
czym jest cyrk?
Etymologia słowa cyrk pochodzi z łaciny, od słowa circus, o następujących znaczeniach:
- linia kołowa, pierścień
- plac wyścigowy, cyrk [4].
W starożytnym Rzymie circus był także odkrytą budowlą z areną w środku, otoczoną amfiteatralną widownią, miejscem wyścigu kwadryg, walk gladiatorów, występów akrobatów i tancerzy, np. Circus Maximus[5].
Pojęcie cyrku interesujące nas na potrzeby tego wpisu, tj. rozumiane nie jako miejsce, ale widowisko, to uniwersum sztuk ludycznych zrzeszające artystów różnych dziedzin, których wspólną cechą jest prezentowanie występów niecodziennych czy nawet osobliwych. Celem cyrku jest zadziwienie i zaskoczenie niezwykłością pokazu[6].
“Status cyrku w świecie widowisk podlegał historycznym zmiennym” – pisze Sylwia Siedlecka w “Wokół pojęcia cyrku” w publikacji „Cyrk w świecie widowisk”. “Przez średniowiecznych anachoretów uznawany za dzieło demona, przez Tertuliana za „chram diabelstwa” , istniał na peryferiach kultury jako widowisko o barbarzyńskim rodowodzie i potencjalnie destabilizującym wpływie na życie duchowe” – wskazuje autorka.[7]
początki prawnej ochrony artystów cyrkowych w Polsce
W Polsce, cyrk jako sztuka przeżywał okres świetności w dwudziestoleciu międzywojennym[8]. Jak wskazuje Agnieszka Bińczycka w „Cyrk w Polsce na przełomie XIX i XX wieku i w okresie międzywojennym”, w tej samej publikacji „Cyrk w świecie widowisk”, cyrk w międzywojniu był ulubioną rozrywką elit[9].
W latach dwudziestych XX wieku (1922 – 1923) powstał Polzawid, czyli Polski Związek Artystów Widowiskowych, którego rolą była m.in. ochrona praw zrzeszonych w nim twórców.
Do zadań Polzawidu należało m.in.: negocjowanie dogodnych warunków kontraktowych dla polskich artystów; wizytowanie lokali i kontakt z dyrektorami lokali; wydawanie czasopisma branżowego; reklama zrzeszonych artystów i przedsiębiorców; współpraca z przedstawicielami ustawodawczej władzy państwowej[10].
Mimo że okres międzywojenny to czas świetności polskiej sztuki cyrkowej, wśród artystów sztuk widowiskowych notowane było duże bezrobocie. Artystom widowiskowym trudno było bowiem konkurować z nowymi wytworami technologii w dziedzinie rozrywki, które wówczas stawały się popularne, np. radiem i muzyką mechaniczną[11].
Przypomnijmy, to właśnie w tym czasie w Polsce powstał Urząd Patentowy RP, a także ZAiKS- wówczas Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych – obie instytucje powstałe dla ochrony własności intelektualnej: własności przemysłowej oraz praw autorskich twórców.
sztuka cyrku, a własność intelektualna
Wiele przejawów sztuki cyrkowej może stanowić przedmiot ochrony prawa własności intelektualnej, jako kreatywny wytwór ludzkiego intelektu
utwory
Dzieła sceniczne, sceniczno – muzyczne, choreograficzne, czy pantomimiczne, rozumiane jako wytwory ludzkiej kreacji mające określony, indywidualny scenariusz czy układ, są utworami chronionymi przepisami ustawy o prawie autorskim[12], których twórcom przysługują majątkowe i osobiste prawa autorskie, niezależnie od praw wykonawców.
Utworem prawnoautorskim z kategorii wzornictwa przemysłowego mogą być także charakterystyczne i kreatywne kostiumy aktorów, mimów, klaunów, jak również scenografia teatralna.
Przypomnijmy, że ochrona utworu wynikająca z przysługujących twórcy praw autorskich nie wymaga rejestracji czy dopełnienia jakichkolwiek formalności. Przesłanką ochrony jest w tym wypadku spełnienie przez dzieło przesłanki wystarczającego poziomu indywidualności. Ważne jest jednak zadbanie o poprawne zawarcie umowy nabycia praw autorskich albo licencji, przez osobę chcącą korzystać z utworu, np. scenografii przedstawienia czy z pięknych kostiumów. O tym, jak nie popełnić 10 błędów nabywając prawa autorskie piszemy tu.
artystyczne wykonania
Klaunada, taniec, popisy buskerskie, tzw. komedia fizyczna (wywodząca się z włoskiej, opierającej się na improwizacji komedii dell’arte, forma komedii wykorzystującej grę ciałem w celu wywołania efektu komicznego, jej odmianą może być komedia slapstickowska), występy aktorów teatralnych, mogą być artystycznym wykonaniem chronionym przepisami prawa autorskiego.
Zgodnie z art. 85 ustawy o prawie autorskim, każde artystyczne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej pozostaje pod ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Chronionymi artystycznymi wykonaniami są w szczególności działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych osób w sposób twórczy przyczyniających się do powstania wykonania.
Zatem, twórcy choreografii, czyli osobie, która „wymyśliła” układ taneczny, będą przysługiwać prawa autorskie do utworu, jakim jest indywidualny układ choreograficzny, natomiast tancerz wykonujący ten układ będzie artystą wykonawcą, któremu przysługują ww. prawa pokrewne (także o charakterze majątkowym i osobistym) uregulowane w art. 86 prawa autorskiego. Oczywiście, jeśli tancerz – wykonawca jest jednocześnie autorem choreografii, skumuluje w jednym ręku zarówno prawa autorskie do utworu – układu, jak i artystyczne prawa wykonawcze.
wizerunek
Wizerunek jest dobrem osobistym, dla którego przewidziano potrójną ochronę: na podstawie kodeksu cywilnego, ustawy o prawie autorskim oraz RODO. Więcej o ochronie wizerunku pisaliśmy tu.
Zgodnie z art. 81 ust. 1 ustawy o prawie autorskim rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. Zatem, gdy widzicie mima na ulicy, zapytajcie, czy możecie zrobić mu zdjęcie i je opublikować, albo wrzucie do leżącego przed nim kapelusza stosowne wynagrodzenie ustalone z mimem.
wzory przemysłowe
Kostiumy artystów cyrkowych, oprócz tego, że jako indywidualne utwory wzornicze mogą być chronione prawem autorskim, można także zgłaszać do urzędów patentowych w celu uzyskania prawa z rejestracji wzoru przemysłowego.
Wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację.
O możliwości ochrony prawnej wytworów wzornictwa modowego pisaliśmy tu.
Wzór przemysłowy zarejestrowany we francuskim urzędzie patentowym, numer zgłoszenia 976804 – kostium klauna do góry nogami, prawo wygasło w 2022.
wzory użytkowe
Przedmioty wykorzystywane w przemyśle cyrkowym mogą być też chronione, w razie spełnienia ku temu przesłanek, jako zarejestrowane wzory użytkowe.
Wzorem użytkowym jest nowe i nadające się do przemysłowego zastosowania rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu lub budowy przedmiotu o trwałej postaci albo przedmiotu składającego się ze związanych ze sobą funkcjonalnie części o trwałej postaci.
Chinska Grupa Akrobatyczna (China Acrobatic Troupe) złożyła wniosek o zarejestrowanie jako wzór użytkowy namiotu cyrkowego typu parasolowego. Jak można przeczytać w opisie zgłoszenia: the utility model has the advantages of reasonable structure, stable support frames, large space in the circus tent and good maintainability, and is suitable for the flow performance of acrobatism or circus (PL: model użytkowy ma zalety rozsądnej konstrukcji, stabilnych ram nośnych, dużej przestrzeni w namiocie cyrkowym i dobrej konserwacji, i nadaje się do wykonywania akrobacji lub cyrku.)[13].
wynalazki
Rozwiązania, z których korzystają cyrkowcy mogą także stanowić wynalazki chronione patentami. Rozwiązanie techniczne może być chronione patentem bez względu na dziedzinę techniki, jeżeli jest nowe, posiada poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania.
Przykład wynalazku mającego zastosowanie w cyrku stanowi „Urządzenie do występów cyrkowych” (eng. CIRCUS PERFORMANCE DEVICE)[14].
Wynalazek ten dotyczy urządzenia do występów cyrkowych (1) do zainstalowania na podłożu (10), dla dwóch lub więcej artystów cyrkowych do wykonywania ćwiczeń cyrkowych, zawierającego podłużną belkę (2), która zawiera co najmniej jeden obszar mocowania (3) do mocowania modułu (4), takiego jak drabina lub słupek, co najmniej jeden moduł (4), taki jak drabina lub słupek, który jest mocowany, zwłaszcza rozłącznie, w obszarze mocowania (3) belka podłużna (2), co najmniej jeden podłużny element stojący (5) jako możliwość stania dla artysty cyrkowego, przy czym co najmniej jeden element stojący jest przymocowany, w szczególności rozłączalnie, do podłużnej belki (2) prostopadle do osi wzdłużnej ( 9) belki podłużnej (2) w położeniu roboczym urządzenia do występów cyrkowych (1), co najmniej jedna powierzchnia styku (11, 12) jako styk z powierzchnią podstawy (10), za pomocą której powierzchnia styku urządzenie do występów cyrkowych (1) może być odchylane, co najmniej jeden element sterujący (6), który jest przymocowany, w szczególności rozłącznie, do belki podłużnej (2) i/lub elementu podporowego (5) i służy do sterowania ruchem przechylania urządzenia do występów cyrkowych (1).
sztuka cyrkowa, a nowe technologie
Sztuka cyrkowa rozpowszechniła się w Europie już w czasach średniowiecza, a obecnie największe podmioty z branży cyrkowej podążają za nowinkami technologicznym i przenoszą rozrywkę cyrkową do przestrzeni wirtualnej.
Cirque du Soleil to współczesny cyrk i światowy lider w dziedzinie rozrywki na żywo. Oprócz produkcji światowej sławy pokazów cyrkowych, firma ta wnosi kreatywne podejście do wielu różnych form rozrywki, takich jak produkcje multimedialne, immersyjne doświadczenia i wydarzenia specjalne. Zgodnie z doniesieniami prasowymi[15] Cirque du Soleil i Gamefam, czyli wiodący deweloper gier metaverse, połączyli siły i opracowali Cirque du Soleil Tycoon, czyli grę dostępną na platformie Roblox[16], w ramach której użytkownicy mogą zbudować własny świat Cirque du Soleil wypełniony wykonawcami, artystami i tłumami, a to wszystko w metaverse.
Czy to oznacza , że cyrki znikną z placów miast przenosząc się do światów meta? Czy współczesny twórca będzie przenosić sztukę uliczną do cyfrowej rzeczywistości? Mamy nadzieję, że nie, że – tak jak za dawnych czasów – uliczni artyści będą bawić i poruszać widzów: dzieci i dorosłych bez względu na wiek. I jak kiedyś, angażować publiczność w niewirtualnej rzeczywistości. Wypada bowiem zgodzić się z Arturem Dudą, że jeśli nawet “performatywnej sztuce cyrku bliżej do dogmatu zachodniej filozofii rozdzielającej mocno cielesność od duchowości, a daleko do wschodniego myślenia o ciele jako wehikule rozwoju duchowego, to jednak warto choć przez moment pomyśleć o cyrku jako laboratorium pozwalającym badać zdolności ludzkiego ciała”.[17]
Nie zapominajmy przy tym, że oryginalność i indywidualny charakter, kreacja i novum chronione są prawami własności intelektualnej. Własność intelektualna ma znaczenie (#IPmatters) także na ulicy 😉.
