Mówi się, że sztuka już dawno wyszła poza ściany muzeów i przyczyniła się ku temu między innymi właśnie branża modowa.[1] Projektanci od lat nie tylko inspirują się słynnymi artystami, lecz także wykorzystują ich dotychczasowe prace we własnej twórczości. Z racji na swoją popularność i użyteczność projektów modowych, osoby pracujące kreatywnie w tej branży stały się swoistym przekazem głosu pokolenia i tak jak malarze, zdolni są do okazywania protestu wobec problemów współczesnego świata. Za przykład może posłużyć pokaz kolekcji jesień/zima 2023 skandynawskiej marki AVAVAV, podczas którego modele upadali, poruszali się nieprzeciętnie szybko, a same ubrania miały sprawiać wrażenie niedopracowanych.[2] Taki performance interpretowany był jako odpowiedź na przemysł fast fashion i wszechobecną pogoń za czasem i pieniądzem, a sama projektantka chciała skłonić do dyskursu na temat estetyki szeroko pojętego luksusu. Jeśli chcesz przeczytać o fast fashion w kontekście własności intelektualnej, zachęcamy do naszego poprzedniego wpisu dostępnego TUTAJ. O charakterze prawnym pokazu mody pisaliśmy TUTAJ, lecz co stoi za samym procesem kreatywnym danego projektu i jak ma się do tego własność intelektualna?
Najważniejsze wydarzenia branży modowej z początku 2024 r., czyli wybiegi w Nowym Yorku, Londynie, Mediolanie i Paryżu, już za nami, co jest okazją do przyjrzenia się zjawisku adaptacji dzieł sztuki w projektach modowych. Adaptacje dzieł sztuki w projektach modowych to już fakt i powszechnie stosowana praktyka. Już w latach 60. wyraźnie inspirowano się twórczością Pieta Mondriana, słynącego z używania podstawowych kolorów, geometrycznych kształtów i abstrakcji. To wtedy Yves Saint Laurent zaprezentował sukienkę typu „shift”, która była ówcześnie wyrazem prostoty i nowoczesności.[3]
Black and white photograph of a model posing with the Mondrian dress designed by Yves Saint Laurent; Yves Saint Laurent cocktail dress, homage to Piet Mondrian, autumn-winter 1965. Photograph: TopFoto żródło: https://www.metmuseum.org/perspectives/articles/2023/12/yves-saint-laurent
Spis treści
autorskie prawa majątkowe do utworu oraz prawa osobiste po śmierci twórcy
Zgodnie z dualistyczną koncepcją praw autorskich, która obecna jest w polskiej ustawie o prawach autorskich i prawach pokrewnych[4] (upapp), wyróżnia się dwa rodzaje praw przysługujących twórcy: autorskie prawa majątkowe i autorskie prawa osobiste. Autorskie prawa majątkowe zostały wyodrębnione, aby twórca mógł czerpać korzyści majątkowe z racji korzystania z jego utworu, co statuuje art. 17 powyższej ustawy „Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu”. Prawa majątkowe są jednak zbywalne i wygasają z upływem 70 lat od śmierci twórcy, co jest kluczowe w niniejszych rozważaniach o wykorzystaniu cudzych dzieł w projektach modowych.[5]
Rama czasowa ograniczająca majątkowe prawa autorskie stanowi zasadnicze, najbardziej znaczące ograniczenie uprawnień autorskich, które zostało wprowadzone głównie w interesie zapewnienia społeczeństwu dostępu do dóbr kultury.[6] Skutkiem wygaśnięcia autorskich praw majątkowych jest bowiem „wejście” utworu do domeny publicznej, a co się z tym bezpośrednio wiąże – brak wszelkich restrykcji dotyczących korzystania z dzieła. Co istotne, razem z prawami majątkowymi wygasają także prawa zależne wymienione w art. 2 ust. 2 upapp.[7] Patrząc generalnie na sztukę, w tym na projekty modowe, artyści często nie rezygnują z dziedzictwa poprzedników, lecz wchodzą z nimi w dialog, tworząc jednocześnie swoje prace w nowym ujęciu.[8] Ideą stojącą za przyjętym okresem ochrony praw majątkowych było zapewnienie ochrony dzieła nie tylko przez okres życia samego twórcy, lecz także mając na uwadze interesy jego potomków w dwóch pierwszych pokoleniach. Niemniej jednak podnosi się, że w praktyce z tego długiego okresu ochrony najbardziej korzystają podmioty, które nabywają prawa majątkowe od twórców, często wykorzystując silniejszą pozycję negocjacyjną.[9]
Z racji na dualizm praw autorskich, wygaśnięcie praw majątkowych nie powoduje całkowitego braku ochrony, lecz wyłączenia tej ochrony w majątkowych aspektach. Utwór może być zatem jeszcze chroniony z racji na przysługujące autorskie prawa osobiste.[10] Zgodnie bowiem z art. 16 prawa autorskiego, prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie więź twórcy z utworem, której nie można się zrzec ani wyzbyć. Mówiąc o prawach osobistych w branży kreatywnej i ich przestrzeganiu po śmierci twórcy, najważniejszymi są: „prawo do oznaczenia utworu swoim imieniem i nazwiskiem oraz prawa do autorstwa, tj. poszanowania więzi twórcy z utworem”.[11] Dlatego też przykładowo Yves Saint Laurent w kolekcji jesień/zima 1965 zatytułowanej „Hołd dla Pieta Mondriana” (fr. L’hommage à Piet Mondrian) oznaczył artystę, którego utwór wykorzystano i bezpośrednio nawiązał do jego twórczości. Louis Vuitton w kolaboracji z Jeffem Koonsem z kolei na swoich torebkach nie tylko umieścił sławne obrazy ikon malarstwa, takich jak da Vinci, Monet, van Gogh, Poussin, Boucher, Manet, Turner czy Gaugain, lecz także oznaczył je ich imionami i nazwiskami.[12]
Torebki z linii Louis Vuitton x Jeff Koons (Masters II) źródło: https://twitter.com/LouisVuitton/status/918415965905412096?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E918415965905412096%7Ctwgr%5E90f78b9d6016b510adbceffe2dfef9d078add0b3%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https%3A%2F%2Fwww.lvmh.com%2Fnews-documents%2Fnews%2Flouis-vuitton-unveils-chapter-2-of-masters-collaboration-with-jeff-koons%2F
Nasuwa się więc pytanie: czy eksploatacja cudzego dzieła w projekcie modowym narusza prawa autorskie twórcy tego dzieła? Tak jak wspomniano wyżej, kiedy utwór przejdzie do domeny publicznej, a więc razem z wygaśnięciem autorskich praw majątkowych, można go dowolnie wykorzystywać, także komercyjnie. W kwestii praw osobistych, które nie podlegają ograniczeniu czasowemu, należy nakreślić, że nie oznacza to żadnych zmian w więzi twórcy z utworem przy czym, w doktrynie wskazuje się, że jego więź osłabia się wraz z upływem czasu.[13] Więź ta natomiast nigdy zupełnie nie zanika, stąd projektanci chcący wykorzystać dzieło sztuki we własnej kolekcji powinni mieć na względzie obowiązek oznaczenia użytego dzieła tj. wskazania tytułu oraz nazwiska twórcy.
domena publiczna
Mówiąc o zjawisku wygasania autorskich praw majątkowych, koniecznym jest wyjaśnienie pojęcia „domena publiczna”. Szerzej rozwinęliśmy te zagadnienie TUTAJ, lecz na potrzeby tego wpisu pokrótce wyjaśnimy jego zastosowanie w kontekście wykorzystywania cudzych dzieł w projektach modowych.
Termin „domena publiczna” nie pojawia się w polskiej ustawie o prawie autorskim, a jest koncepcją, według której istnienie zasobu twórczości dostępnej dla każdego jest warunkiem rozwoju kultury i nauki. Za T. Targoszem można zilustrować, że „przedmiot znajdujący się w niej nie tyle nie należy do nikogo, co należy do wszystkich”.[14] Utwory znajdujące się w domenie publicznej nie korzystają z ochrony prawnej i możliwym jest korzystanie z nich bez ograniczeń.
Należy podkreślić, że w domenie publicznej znajdują się nie tylko utwory, co do których autorskie prawa majątkowe wygasły, ale także te dzieła, które nie spełniły przesłanek ochrony określonych w art. 1 upapp, a ponadto, te dzieła, które są wykluczone spod ochrony autorskoprawnej już z mocy samej ustawy (art. 4 upapp, np. akty normatywne, czy opisy patentowe).
wykorzystywanie cudzego utworu bądź wizerunku we własnej twórczości
Projektanci stale inspirują się pracami bądź charakterystycznym stylem swoich ulubionych artystów, pokazując nowe spojrzenie na istniejące już dzieła, a niekiedy chwytają nawet za cudze momenty z życia lub sposób ubierania się. Tak też Jean Paul Gaultier w kolekcji na wiosnę/lato 1998 r. odrodził na wybiegu wizerunek Fridy Kahlo.
Jean Paul Gaultier SS1998 (Fot. Getty Images) źródło: https://www.vogue.pl/a/jak-projektanci-mody-inspiruja-sie-sztuka
Na fotografii widać, że modelka posiada – kultowe już – brwi artystki, ostre rysy twarzy, kwiatowe nakrycie głowy, a sama stylizacja i dodatki nawiązują do kultury meksykańskiej, z której wywodziła się Frida. Było to więc ewidentne nawiązanie do estetyki nieżyjącej już malarki.
Wideo z pokazu Jean Paul Gaultier SS1998 dostępne pod linkiem: https://www.youtube.com/watch?v=ZaGOvAfrz6Q.
Przekładając to na polskie realia – czy dopuszczalnym byłoby wykorzystanie wizerunku osoby zmarłej na pokazie mody? Prawo do ochrony wizerunku reguluje art. 81 upapp zgodnie z którym rozpowszechnienie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Ochrona ta nie jest jednak nieograniczona w czasie i trwa 20 lat po śmierci. Dlatego też w zależności od upływu odpowiedniego okresu czasu, takie działanie byłoby dopuszczalne bądź nie. Przy czym należy pamiętać, że rodzinie osoby zmarłej przysługuje dobro osobiste w postaci „kultu pamięci po osobie zmarłej” i na tej podstawie osoby bliskie mogą sprzeciwiać się niektórym formom wykorzystania wizerunku osoby zmarłej[15]. Wobec tego wykorzystanie wizerunku osoby zmarłej zawsze wymaga badania jego legalności pod kątem przepisów prawa autorskiego jak i prawa cywilnego (w zakresie ochrony dóbr osobistych).
projekt ubioru jako utwór zależny albo utwór inspirowany
W zakresie wykorzystania cudzego utworu we własnej twórczości, np. w projektach modowych istotne znaczenie mają również pojęcia utworu zależnego i utworu inspirowanego. Podstawowym i zarazem najtrudniejszym elementem w rozróżnieniu tych typów utworów jest wyznaczenie granicy pomiędzy utworem inspirowanym a zależnym. Przyjmuje się, że utwór inspirowany powstaje pod wpływem impulsu wywołanego cudzą pracą, a więc nie przejmuje z niej elementów twórczych i może być traktowany jako utwór samoistny.[16] Najistotniejszym jest więc określenie, czy inspiracja czyimś dziełem była tylko pobudką czy powieleniem cudzego dzieła w znacznym stopniu – w tym drugim przypadku wymagana byłaby zgoda autora utworu pierwotnego.
Przyjmuje się, że utwór inspirowany “zawdzięcza swoja ochronę” wyłącznie twórcy tego utworu, a nie twórcy utworu, z którego zaczerpnięto inspirację, takie jak styl tworzenia, temat, postacie historyczne czy popularne elementy graficzne i wizualne, które to wszystkie pozostają poza zakresem ochrony prawnoautorskiej[17].
Natomiast utwór zależny to przejaw twórczej ingerencji w cudzy utwór [18]. Doktryna wskazuje na szczególną strukturę utworu zależnego, który składa się z elementów utworu już istniejącego (utworu pierwotnego), dopełnionych przez innego twórcę. “Istotą zespolenia twórczości dwóch autorów jest bądź wybiórcze zastosowanie elementów cudzego dzieła we własnym utworze, bądź taka twórcza ingerencja w cudzy utwór, która prowadzi do powstania nowego dzieła”[19].
Wobec tego, w przypadku, gdy projekt ubioru będzie stanowił utwór zależny względem utworu pierwotnego, a autorskie prawa majątkowego do tego utworu pierwotnego jeszcze nie wygasły, projektant będzie zobowiązany do uzyskania zgody autorskoupranionego do utworu pierwotnego, jeżeli będzie chciał rozporządzać i korzystać, ze swoich projektów np. poprzez ich upublicznienie podczas pokazu mody, czy sprzedaż ubiorów zawierających ten utwór zależny.
Inspiracja? Utwór zależny? Czy może już plagiat?
Po lewej oryginalna kurtka Gucci, po prawej „inspirowana” kurtka sieciówki Forever 21. Źródło: Gucci sues Forever 21 for allegedly ripping off its trademark stripes – FirstClasse
Więcej o cienkiej granicy pomiędzy inspiracją a plagiatem w świecie mody przeczytasz TUTAJ.
najbardziej znane przykłady wykorzystania sławnych dzieł w modzie
Do jednych z najbardziej znanych kolekcji, w których zreinterpretowano dzieła sławnych artystów, należy kolekcja Yves Saint Laurent haute couture wiosna/lato 1988. Dom mody wykorzystał w swoich projektach obrazy holenderskiego malarza, Vincenta van Gogha – „Irysy” oraz „Słoneczniki”. Ozdobne marynarki, dzięki którym twórczość van Gogha zyskała nowe życie, są zatem przykładem swobodnego wykorzystania dzieł z domeny publicznej, a jednocześnie odzwierciedlają kunszt francuskiego projektanta i chęć pokazania świeżego spojrzenia słynne obrazy.[20]
Runway image of Naomi Campbell wearing Yves Saint Laurent’s Sunflower jacket next to a model wearing the Iris jacket; Yves Saint Laurent spring-summer 1988 runway show. © Guy Marineau, źródło: https://ww.fashionnetwork.com/news/Christie-s-to-auction-ysl-jacket-of-van-gogh-sunflowers-,1153103.html
Andy Warhol był fanem przenikania się sztuki z modą i jak sam kiedyś powiedział: „Moda jest sztuką bardziej niż sama sztuka”. Stworzony przez niego obraz „Puszki z zupą firmy Cambell” wykorzystany został do reklamy kreatywnej właśnie firmy Cambell i przeniesiono go na sukienkę. Osobliwość i oryginalność tej kampanii cechuje fakt, że artysta tworzył z przedmiotów codziennego użytku, a firma produkująca na pozór zwykłe zupy w puszkach użyła jego obrazu.[21]
Andy Warhol, The Souper Dress, źródło: https://www.dorotheum.com/en/l/6224470/
Współcześnie projektanci inspirują się dziełami sztuki w bardziej multidyscyplinarny sposób, wykorzystując fragmenty powstałych już dzieł, ale przede wszystkim odwołując się do nurtu lub techniki, jaką dany artysta się posługiwał. Pokaz Aleksandra McQueena, jednego z pionierów tak niekonwencjonalnych projektów, na wiosnę/lato 1999 urósł wręcz do rangi performansu i naprawdę stał się inspiracją dla historii kolejnych twórców. Podczas niego bowiem ubraną w białą sukienkę Shalom Harlow opryskano plamą farby, a sam wzór namalowały roboty. Taki zabieg artystyczny miał nawiązywać do twórczości Jacksona Pollocka.[22]
Alexander McQueen, Dress No. 13, spring/summer 1999, Photograph © Sølve Sundsbø / Art + Commerce, źródło: https://blog.metmuseum.org/alexandermcqueen/dress-no-13/
Fragmenty z pokazu i powstania wyżej przedstawionej sukienki można zobaczyć tutaj: https://www.youtube.com/watch?v=RsP8eLiJKXw.
Wspomniany pokaz McQueena był niewątpliwie inspiracją dla znanej ze swoich nietypowych rozwiązań francuskiej marki modowej Coperni, która podczas swojego pokazu w 2023 r. zasłynęła ze stworzenia na wybiegu białej „płynnej” sukienki na Belli Hadid.[23]
Coperni ss23 spray paint dress, SALVATORE DRAGONE (GETTY IMAGES) źródło: https://www.elle.com/uk/fashion/a41473001/bella-hadid-coperni-ss23-spray-dress/
Krótkie wideo z procesu tworzenia sukienki na wybiegu dostępne jest pod linkiem: https://www.youtube.com/watch?v=ed-Zvjk53Ng.
Gdzie zatem jest granica pomiędzy sztuką a modą? Pomiędzy artystycznym performansem a pokazem mody dla prezentacji nowej kolekcji ubrań? Czy użyteczność musi ustąpić artyzmowi? Czy rację miał Andy Warhol? Jedno jest pewne: własność intelektualna niewątpliwie króluje także na wybiegu 🙂
