Bez wątpienia nazwiska i wizerunki postaci historycznych cieszą się ogromną popularnością w szeroko pojętym biznesie. Dotyczy to zarówno docelowych odbiorców różnych dóbr materialnych, jak również przedsiębiorców, którzy w ramach swojej działalności gospodarczej prowadzą sprzedaż towarów bądź usług sygnowanych nazwiskiem bądź wizerunkiem znanej postaci – również historycznej. Przy wykorzystaniu odpowiednich zabiegów marketingowych są w stanie osiągnąć sukces i wypracować znaczne zyski. Wynika to najczęściej z faktu powiązania konkretnej postaci z określonymi wartościami, osiągnięciami czy ideami. Takie asocjacje z postacią historyczną mogą przyciągać uwagę i zainteresowanie klientów.
Wykorzystanie postaci historycznych może być również związane z edukacją czy inspiracją. Przedsiębiorcy mogą dążyć do propagowania wiedzy o danej postaci i zainspirowania innych do osiągania sukcesów na podobnej drodze. Takie powiązanie może nadać produktom lub usługom charakter unikatowy i ekskluzywny, co może przyciągnąć klientów poszukujących czegoś wyjątkowego. Należy jednak podkreślić, że wykorzystywanie nazwisk i wizerunków znanych postaci, zarówno współczesnych, jak i historycznych, wiąże się z odpowiedzialnością i koniecznością poszanowania dziedzictwa oraz wartości, które te postaci reprezentują.
Spis treści
podstawy prawne ochrony nazwiska postaci historycznej
Co do zasady, ochrona wizerunku oraz nazwiska (w tym także postaci historycznych) na gruncie polskich przepisów może być egzekwowana na podstawie różnych reżimów prawnych. Jednym z przykładów jest ochrona wynikająca z przepisów cywilnoprawnych dotyczących dóbr osobistych. Zarówno nazwisko, jak i wizerunek stanowią bowiem przykłady dóbr osobistych chronionych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.
O tym, jak wygląda w praktyce egzekwowanie ochrony prawnej dóbr osobistych pisaliśmy m. in. tu.
Kolejnym przykładem ochrony, są uregulowania przewidziane w ustawie Prawo własności przemysłowej, a więc ochrona wynikająca z przepisów o znakach towarowych. Z praktyki wynika, że zdecydowana większość zainteresowanych uzyskaniem ochrony nazwiska czy wizerunku (co dotyczy również postaci historycznych – za pośrednictwem ich następców prawnych) decyduje się na ochronę wynikającą z rejestracji znaku towarowego i wiążących się z nią uprawnień.
Niekiedy jednak mnogość reżimów prawnych, połączona z trudnościami w ustaleniu podmiotu odpowiedzialnego za egzekwowanie ochrony może budzić pewne kontrowersje.
W tym miejscu wskazać należy, że ustawodawca, w celu zapobieżenia niegodnemu wykorzystywaniu nazwisk osób wybitnie zasłużonych, wprowadza niekiedy przepisy szczególne, chroniące konkretne nazwiska. Takie rozwiązanie przyjęto w ustawie z dnia 7 kwietnia 1938 r. o ochronie imienia Józefa Piłsudskiego, Pierwszego Marszałka Polski (Dz. U. Nr 25, poz. 219) oraz w ustawie z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina (Dz. U. Nr 16, poz. 168)[1]. W niniejszej publikacji przyjrzymy się temu, jak kształtuje się ochrona nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina; ma ona bowiem wyjątkowy charakter na tle innych postaci historycznych.
ochrona dziedzictwa Fryderyka Chopina
Fryderyk Chopin, jako wybitny kompozytor i pianista, pozostawił po sobie dziedzictwo artystyczne, które stało się nie tylko bogactwem kulturowym, ale także obiektem zainteresowania prawnego. Chopin pozostaje ikoną muzyki klasycznej i symbolem narodowym Polski (o wykorzystywaniu symboli narodowych w marketingu pisaliśmy tu). Jednakże, komercjalizacja jego wizerunku staje się przedmiotem licznych debat i wyzwań związanych z etyką, ochroną dziedzictwa kulturowego oraz interesami ekonomicznymi.
O wyjątkowości kompozytora na tle innych wielkich Polaków świadczy niewątpliwie fakt, że ustawodawca podjął decyzję, aby jego utwory i wszelkie przedmioty z nim związane objąć szczególną ochroną ustawową.
Wspomniana wyżej ustawa przewiduje, że nazwisko Fryderyka Chopina i jego wizerunek są chronione odpowiednio na zasadach dotyczących dóbr osobistych. Pieczę nad wspomnianymi dobrami osobistymi ustawa przekazuje ministrowi właściwemu do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, który jest uprawniony do dochodzenia ochrony dóbr w wypadku ich wykorzystania w sposób przynoszący ujmę.
W ustawie wprost wskazano, że ochrona dziedzictwa Fryderyka Chopina obejmować będzie w szczególności:
- kultywowanie wiedzy i pamięci o nim,
- prowadzenie badań i współdziałanie w rozwijaniu wiedzy o twórczości i osobie Fryderyka Chopina,
- pozyskiwanie, gromadzenie, zabezpieczanie i udostępnianie przedmiotów oraz miejsc związanych z jego życiem i twórczością
- ochronę dóbr osobistych – nazwiska Fryderyka Chopina i jego wizerunku – oraz działania zmierzające do zachowania integralności twórczości Fryderyka Chopina
- popularyzowanie jego twórczości, w tym w szczególności przez:
- podejmowanie lub współfinansowanie wydań nagrań, nut i innych publikacji,
- organizowanie lub współfinansowanie koncertów,
- podejmowanie lub wspomaganie finansowe konkursów lub innych inicjatyw mających na celu prezentację utworów i popularyzację wiedzy o Fryderyku Chopinie,
- współdziałanie w popieraniu i rozwijaniu wykonawstwa twórczości Fryderyka Chopina w kraju i za granicą.
Narodowy Instytut Fryderyka Chopina jako strażnik dziedzictwa kompozytora
Na mocy przedmiotowej ustawy powołany został Narodowy Instytut Fryderyka Chopina (dalej jako: „NIFC”), który przejął wykonywanie wspomnianych wyżej obowiązków. NIFC jest państwową instytucją kultury, a jego najważniejszym zadaniem jest ochrona dziedzictwa Fryderyka Chopina.
Co istotne, w ustawie wskazano, że w odniesieniu do zarejestrowanych znaków towarowych wykorzystujących nazwisko lub podobiznę Fryderyka Chopina, ustawa wchodzi w życie po upływie 6 miesięcy od dnia jej ogłoszenia i odnosi się także do znaków towarowych używanych w dniu jej wejścia w życie. Przepis ten miał przesądzić o ewentualnych sporach związanych ze statusem znaków towarowych wykorzystujących wizerunek Fryderyka Chopina, które były już zarejestrowane przed jej wejściem w życie, dając właścicielom znaków wystarczający czas na ewentualne negocjacje z podmiotami, od których zależy los tych znaków[2].
W dniu uchwalenia przedmiotowej ustawy w obrocie funkcjonowały już bowiem znaki towarowe, które korzystały z wizerunku Fryderyka Chopina.
Zanim wspomniana ustawa weszła w życie, w obrocie utrwaliły się między innymi znaki Chopin (w wariancie słownym oraz słowno-graficznym) zarejestrowane na rzecz Podlaskiej Wytwórni Wódek „POLMOS” S.A. dla towarów w klasie 33 – napoje alkoholowe.
W świadomości odbiorców nazwisko Chopina znane było również jako oznaczenie warszawskiego Lotniska im. F. Chopina.
Co istotne, NIFC dopiero kilkanaście lat po powołaniu zdecydował się na dokonanie zgłoszenia znaku CHOPIN, korzystając ze ścieżki unijnej, a następnie rozszerzając ochronę znaku międzynarodowo, m. in. na takie kraje jak Chiny, Japonia, Korea Południowa, Szwajcaria, Stany Zjednoczone.
farby Chopina czyli niekonwencjonalne symbole dziedzictwa
Instytut uzyskał rejestrację słownego znaku CHOPIN EUTM 011931581 dla towarów i usług z klas 1, 2, 4, 7, 8, 11, 12, 13, 17, 19, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 34, 36, 37, 38, 40, 42, 45[3]. W praktyce NIFC może więc posługiwać się w obrocie znakiem CHOPIN m. in. dla oznaczania nawozów do użyźniania gleby (klasa 1), środków zapobiegających korozji i zabezpieczających drewno (klasa 2), inkubatory do jaj (klasa 7), instalacje sanitarne (klasa 11), kauczuk, gutaperka, guma, azbest (klasa 17), rury sztywne niemetalowe stosowane w budownictwie (klasa 19), grzebienie i gąbki (klasa 21), liny, sznury, sieci, namioty, markizy, brezenty (klasa 22), czy też linoleum i inne materiały do pokrywania podłóg (klasa 27).
Trzeba przyznać, że to dość nietypowy wykaz towarów, biorąc pod uwagę zadania Instytutu określone w ustawie i w jego statucie. Niemniej jednak, NIFC uzyskał tym samym prawo wyłączne na posługiwanie się w obrocie oznaczeniem Chopin z przeznaczeniem m. in. dla wymienionych towarów. Czy na pewno służy to ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina?
Co więcej, od momentu uzyskania rejestracji oznaczenia Instytut zdecydowanie zintensyfikował swoje działania w stosunku do innych podmiotów, które również podejmowały próby posługiwania się w obrocie oznaczeniem Chopin we własnej działalności gospodarczej.
W dniu 27 marca 2014 r. Dyrektor Instytutu wydał Zarządzenie nr 5/2014[4] w sprawie ochrony nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina, w którym określono między innymi, że NIFC stworzył możliwość korzystania z należących do Instytutu praw ochronnych lub praw z rejestracji na znaki towarowe, udzielając w tym zakresie licencji dla podmiotów zainteresowanych budowaniem pozytywnych skojarzeń z osobą Fryderyka Chopina. W przyjętym regulaminie wskazano, że sposób wykorzystywania oznaczenia CHOPIN winien nie przynosić ujmy dziedzictwu Fryderyka Chopina oraz musi być kojarzony z przedsięwzięciami o najwyższym poziomie jakości, a także pozostawać w związku z co najmniej jednym z następujących obszarów: muzyka artystyczna o charakterze narodowym, polska kultura narodowa i ludowa, symbolika patriotyczna, europejska kultura wysoka, pianistyka i mistrzostwo artystyczne, rozsławianie Polski poprzez sztukę, także użytkową, wysoka wartość etyczna i/lub jakość artystyczna, mistrzostwo lub najwyższa jakość w określonej dziedzinie.
Dochód uzyskiwany z opłat licencyjnych ma być przeznaczany na pokrycie kosztów ochrony oznaczenia Chopin oraz na cele promocji osoby, nazwiska, wizerunku i twórczości Fryderyka Chopina.
W kontekście powyższego regulaminu i wymogów dotyczących korzystania z oznaczenia dla potencjalnych licencjobiorców, tym bardziej zastanawiający jest wykaz towarów i usług, dla których NIFC uzyskał rejestrację w stosunku dla oznaczenia CHOPIN.
różnorodność marek CHOPIN
W praktyce, wielu przedsiębiorców zdecydowało się uzyskać licencję od Instytutu i korzysta z oznaczenia Chopin w swojej działalności gospodarczej. Wiele z wymienionych poniżej towarów, to jednocześnie przykłady przedsiębiorstw, które próbowały w pierwszej kolejności uzyskać na swoją rzecz rejestrację znaku Chopin i były w tym blokowane przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina.
Przykładowo:
- licencja na perfumy CHOPIN została udzielona firmie Miraculum Sp. z o.o. w 2017 r.: https://www.trademarkchopin.com/produkty/miraculum
- licencja na czekoladki CHOPIN została udzielona firmie Gourmet Services Sp. z o.o. Sp.k. w 2017 r.: https://www.trademarkchopin.com/produkty/wierzynek
- licencja na lodówkę CHOPIN została udzielona firmie Vestel Poland Sp. z o.o. w 2022 r.: https://www.trademarkchopin.com/produkty/vestel-lodowka
- licencja na sofę CHOPIN została udzielona firmie Com40 sp. z o.o. w 2020 r.: https://www.trademarkchopin.com/produkty/comforty-sofa
W sklepie internetowym NIFC można kupić też “oficjalną” – jak należy rozumieć – maskotkę imieniem Frycek, a także grę planszową MONOPOLY w wersji “Chopin”. Gra została wydana przez tenże Narodowy Instytut Fryderyka Chopina i zachęca graczy do zostania wirtuozami interesu:
Z powyższego widać, że Kapituła, której zadaniem, zgodnie ze wspomnianym wyżej regulaminem, jest opiniowanie wniosków o udzielenie licencji na użycie oznaczenia Chopin dla działalności komercyjnej/produktu, dość chętnie wyraża zgodę na jej udzielenie.
spory w imię ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina
Nie brakuje sytuacji, kiedy działalność NIFC jest krytykowana. Tak jak już wspominaliśmy, Instytut aktywnie zwalcza wszelkie przypadki użycia nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina, które nie są uregulowane na podstawie zawartej wcześniej umowy licencyjnej z NIFC.
Ostatnio głośno komentowane było wystąpienie NIFC z wezwaniem do zaniechania używania oznaczenia Chopin wobec właściciela znanego warszawskiego hotelu – Chopin Boutique, na którego dachu mieści się kawiarnia Chopin Taras Cafe[5]. Instytucja argumentowała, że jako właściciel znaku towarowego Chopin jest uprawniona do zablokowania komercyjnego wykorzystania znaku przez podmioty zdaniem NIFC nieuprawnione do takiego działania.
Powstaje więc pytanie, czy każde, nawet nieodpłatne wykorzystywanie nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina powinno być uniemożliwiane, nawet jeśli w istocie służy wyłącznie promowaniu twórczości i dziedzictwa wielkiego kompozytora.
dobro narodowe, a dobro komercyjne
Komercjalizacja wizerunku i nazwiska Fryderyka Chopina w kontekście własności intelektualnej stanowi wyzwanie, które wymaga zrównoważenia interesów ekonomicznych z poszanowaniem dziedzictwa kulturowego i artystycznego tego wybitnego kompozytora. Należy zgodzić się, że zasoby z kompozytorem związane stanowią dobro ogólnonarodowe.
Jednak, jak widać, granica między dobrem narodowym, które z założenia powinno być dostępne dla wszystkich, a dobrem komercyjnym, które konkretny podmiot może całkowicie zmonopolizować na skutek swoich działań, jest bardzo cienka. Ochrona dóbr osobistych Chopina – nazwiska i wizerunku – wygasła w 1849 r. wraz z jego śmiercią. Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina z jednej strony potwierdziła, że utwory Chopina i przedmioty z nim związane stanowią dobro ogólnonarodowe podlegające szczególnej ochronie, z drugiej strony – wprowadziła bezterminową ochronę nazwiska i wizerunku kompozytora w celu kultywowania wiedzy i pamięci o nim, rozwijania wiedzy o twórczości i osobie Chopina, popularyzowania jego twórczości. Ciekawe czy sam Fryderyk wolałby być widziany na lodówce czy słyszany w kawiarni …
