Czy istnieje prawna definicja żywności? Odpowiedź przynosi rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z 28.01.2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Zgodnie z tym aktem prawnym, żywność oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi lub, których spożycia przez ludzi można się spodziewać. Z handlowego punktu widzenia konkurencyjna branża żywnościowa stanowi rynek produktów, na którym dużą rolę odgrywa marketing, bowiem wpływ reklam na wybory żywieniowe konsumentów i kreowanie trendów żywieniowych jest ogromny.

Żywność może być znakowana lub reklamowana przy użyciu deklaracji dotyczących właściwości produktu. Jednak nie każdy rodzaj deklaracji produktowej będzie mógł być używany bez ograniczeń. Przepisy prawa regulują w szczególności zasady używania w odniesieniu do żywności tzw. oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych. Takie oświadczenia muszą być zgodne z przepisami Rozporządzenia (WE) nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 20.12.2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności (“Rozporządzenie 1924/2006“).

Czym jest oświadczenie dotyczące żywności?

Zgodnie z Rozporządzeniem 1924/2006 “oświadczenie” oznacza każdy komunikat lub przedstawienie, które nie są prawnie obowiązkowe, w tym przedstawienie obrazowe, graficzne lub symboliczne w jakiejkolwiek formie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że żywność ma szczególne właściwości.

W odniesieniu do twierdzeń o właściwościach produktu, ważne jest odróżnienie oświadczenia żywieniowego od zdrowotnego.

Oświadczenie żywieniowe to takie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dana żywność ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na:

a) energię, której

  • dostarcza,
  • dostarcza w zmniejszonej lub zwiększonej ilości, lub
  • nie dostarcza, lub

b) substancje odżywcze lub inne substancje,

  • które zawiera,
  • które zawiera w zmniejszonej lub zwiększonej ilości, lub
  • których nie zawiera;

Z kolei oświadczenie zdrowotne to takie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników, a zdrowiem.

W kontekście oświadczeń zdrowotnych dotyczących żywności ważne jest odróżnienie produktu żywnościowego od produktu leczniczego. Żywność sama w sobie, co do zasady, nie może mieć właściwości leczniczych. Gdyby bowiem środek spożywczy miał właściwości lecznicze, taki produkt byłby jednocześnie produktem leczniczym podlegającym ustawie prawo farmaceutyczne. O problemach w prawidłowej kwalifikacji tzw. produktów borderline, czyli poddanych regulacji różnym przepisom sektorowym, pisaliśmy tutaj.

Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z 25.10.2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, informacje na temat żywności, a więc także reklama, prezentacja produktu i oświadczenia marketingowe, nie mogą wprowadzać w błąd, w szczególności co do właściwości środka spożywczego, jego charakteru, tożsamości, a także przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których on nie posiada.

W związku z zakazem sugerowania w reklamie, że żywność może mieć właściwości lecznicze, ważne jest, aby wszelkie hasła i reklama produktów żywnościowych, mogące sugerować związek produktu ze zdrowiem, były zgodne z zasadami stosowania oświadczeń zdrowotnych uregulowanymi w Rozporządzeniu 1924/2006. W przeciwnym razie, może okazać się, że komunikacja żywności wykraczająca poza dozwolone ramy oświadczeń zdrowotnych stanowi niedozwoloną reklamę niezarejestrowanego produktu leczniczego, a w takiej sytuacji producentowi mogą grozić kary przewidziane przez prawo farmaceutyczne.

ogólne warunki stosowania oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych

Oświadczenia żywieniowe i zdrowotne mogą być stosowane przy etykietowaniu, prezentacji i w reklamie żywności tylko jeśli są zgodne z przepisami Rozporządzenia 1924/2006. Akt ten ustanawia ogólne i szczegółowe warunki stosowania oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych.

Oświadczenia te nie mogą:

  • być nieprawdziwe, niejednoznaczne lub wprowadzające w błąd;
  • budzić wątpliwości co do bezpieczeństwa lub adekwatności odżywczej innej żywności;
  • zachęcać do nadmiernego spożycia danej żywności lub stanowić przyzwolenia dla niego;
  • stwierdzać, sugerować lub dawać do zrozumienia, że zrównoważony i zróżnicowany sposób odżywiania się nie może zapewnić odpowiednich ilości składników odżywczych w ujęciu ogólnym;
  • odnosić się do zmian w funkcjonowaniu organizmu w sposób wzbudzający lub wykorzystujący lęk u konsumenta przy pomocy tekstu bądź przy pomocy obrazów, przedstawień graficznych lub symbolicznych.

Ponadto, stosowanie oświadczeń żywieniowych lub zdrowotnych w odniesieniu do żywności jest dozwolone jedynie w przypadkach, gdy spełnione są następujące warunki:

  1. na podstawie ogólnie uznanych dowodów naukowych potwierdzone zostało, że obecność lub brak, albo też obniżona zawartość w danej żywności lub kategorii żywności składnika odżywczego lub innej substancji, do której odnosi się oświadczenie, ma korzystne działanie odżywcze lub fizjologiczne;
  2. składnik odżywczy lub inna substancja, której dotyczy oświadczenie:
  • jest zawarty(-a) w produkcie końcowym w znaczącej ilości określonej w przepisach wspólnotowych lub — gdy nie istnieją takie przepisy — w ilości, która ma zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe; lub
  • nie jest w nim zawarty(-a) lub jest zawarty(-a) w obniżonej ilości, która ma zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe;
  1. składnik odżywczy lub inna substancja, której dotyczy oświadczenie, występuje w postaci przyswajalnej przez organizm;
  2. ilość produktu, jakiej spożycia można racjonalnie oczekiwać, zapewnia znaczącą ilość składnika odżywczego lub innej substancji, której dotyczy oświadczenie, określoną w przepisach wspólnotowych lub — gdy nie istnieją takie przepisy — znaczącą ilość, która przyniesie zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe;

Co istotne, treść oświadczeń musi być zrozumiała dla konsumenta. Zgodnie z przepisami, stosowanie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych jest dopuszczalne tylko w przypadku, gdy można oczekiwać, że przeciętny konsument zrozumie opisane w oświadczeniu korzystne działanie.

szczegółowe warunki stosowania claimów żywieniowych

Jeśli chodzi oświadczenia żywieniowe, poza ww. warunkami ogólnymi, oświadczenia te można stosować, o ile są wymienione w Załączniku do Rozporządzenia 1924/2006. Załącznik ten określa także warunki stosowania poszczególnych oświadczeń.

Przykładowo, oświadczenie o wysokiej zwartości białka w produkcie oraz każde oświadczenie, które może mieć taki sam sens dla konsumenta, może być stosowane tylko wówczas, gdy przynajmniej 20 % wartości energetycznej środka spożywczego pochodzi z białka.

Z kolei oświadczenie, że środek spożywczy nie zawiera cukrów oraz każde inne, które może mieć taki sam sens dla konsumenta, może być stosowane tylko wówczas, gdy produkt zawiera nie więcej niż 0,5 g cukrów na 100 g lub 100 ml.

szczegółowe warunki stosowania claimów zdrowotnych

Nieco inaczej została uregulowana dopuszczalność stosowania oświadczeń zdrowotnych. Rozporządzenie 1924/2006 wychodzi bowiem od stwierdzenia, że co do zasady są one zabronione, chyba że będą zgodne z warunkami rozporządzenia oraz jednocześnie Komisja Europejska wydała w stosunku do danego oświadczenia zezwolenie i figuruje ono w unijnym wykazie dozwolonych oświadczeń zdrowotnych (rejestr jest dostępny pod linkiem: https://ec.europa.eu/food/food-feed-portal/screen/health-claims/eu-register). Wykaz dopuszczalnych oświadczeń zdrowotnych reguluje Rozporządzenie Komisji (UE) nr 432/2012 z 16.05.2012 r. ustanawiające wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych dotyczących żywności, innych niż oświadczenia odnoszące się do zmniejszenia ryzyka choroby oraz rozwoju i zdrowia dzieci. Wykaz ten jest aktualizowany z inicjatywy Komisji lub na wniosek państwa członkowskiego, w oparciu o dowody naukowe i po zaciągnięciu opinii Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności.

Ponadto, oświadczenia zdrowotne mogą być dopuszczalne jedynie pod warunkiem umieszczenia następujących informacji przy etykietowaniu, a jeżeli brak jest etykietowania— przy prezentacji i w reklamie:

  • stwierdzenia wskazującego na znaczenie zrównoważonego sposobu żywienia i zdrowego trybu życia;
  • informacji o ilości środka spożywczego i poziomu jego spożycia niezbędnego do uzyskania korzystnego działania, o którym mówi dane oświadczenie;
  • jeśli ma to zastosowanie, stwierdzenia skierowanego do osób, które powinny unikać danego środka spożywczego; i
  • odpowiedniego ostrzeżenia w przypadku produktów, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia, jeżeli są spożywane w nadmiarze.

Niedozwolone są oświadczenia zdrowotne, które:

  • sugerują, że niespożycie danej żywności mogłoby mieć wpływ na zdrowie;
  • odwołują się do szybkości lub wielkości obniżenia masy ciała;
  • odwołują się do zaleceń lekarzy lub specjalistów w zakresie zdrowia i stowarzyszeń innych, niż krajowe stowarzyszenia zrzeszające lekarzy, specjalistów ds. żywienia i dietetyków i instytucji charytatywnych związanych ze zdrowiem, o których mowa w art. 11 Rozporządzenia 1924/2006.

Każdy podmiot działający na rynku spożywczym może stosować oświadczenie zdrowotne znajdujące się w rejestrze, jeśli spełnia warunki ogólne i szczegółowe określone w Rozporządzeniu 1924/2006. Jeśli przedsiębiorstwo działające na rynku spożywczym chciałoby używać oświadczeń zdrowotnych, które nie są wpisane do rejestru, może złożyć w tym zakresie wniosek o wydanie pozwolenia na podstawie art. 15 Rozporządzenia 1924/2006.

przykłady oświadczeń zdrowotnych

W rejestrze oświadczeń figurują przykładowo następujące claimy zdrowotne:

 „Wapń przyczynia się do prawidłowego funkcjonowania mięśni”, które może być używane dla żywności, która zgodnie z rozporządzeniem  1924/2006 może być uznana za źródło wapnia.

„Magnez przyczynia się do zmniejszenia uczucia zmęczenia” – może być używane dla żywności, która zgodnie z rozporządzeniem 1924/2006 może być uznana za źródło magnezu.

oznaczenie Nutri- Score

Na wielu opakowaniach produktów spożywczych można znaleźć kolorowe oznaczenie graficzne, podobne nieco do tego, jakie stosowane jest na pralkach czy lodówkach w odniesieniu do efektywności energetycznej. W przypadku żywności chodzi o system Nutri-Score, czyli skalę literową, w której litery od A (dla oznaczania najbardziej korzystnych dla zdrowia produktów) do E (dla najmniej korzystnych produktów) oznaczone są kolorami i mają reprezentować wartość odżywczą produktu od wysokiej do niskiej.

Stosowanie systemu Nutri – Score nie jest obowiązkowe, ani uregulowane przepisami prawa. Poszczególni przedsiębiorcy stosują to oznaczenie na zasadzie dobrowolności. System ten został opracowany przez naukowców z francuskiej agencji zdrowia publicznego (Santé Publique France) i po raz pierwszy został użyty we Francji w 2017 r. W założeniu, symboliczne i kolorowe oznaczenie ma pomóc konsumentom dokonywać lepszych wyborów żywieniowych, przez przekazanie prostej informacji o wartości odżywczej produktu.

System Nutri – Score ocenia wartość odżywczą produktów żywnościowych na podstawie algorytmu liczącego bilans składników zawartych w 100 g lub 100 ml produktu. Pod uwagę brane są składniki uważane za korzystne dla zdrowia (błonnik, biało, owoce, warzywa, orzechy, rośliny strączkowe, oleje rzepakowy, oliwa z oliwek) oraz te, które należy ograniczać w diecie (wysoka wartość energetyczna, sól, cukry proste, kwasy tłuszczowe nasycone). Składniki korzystne oraz te, które należy ograniczać są punktowane, każdy w swojej grupie, a następnie punktację za składniki korzystne i te mniej wartościowe bilansuje się ze sobą.  

W praktyce może zdarzyć się, że znajdziemy na rynku np. przetworzone płatki śniadaniowe o wysokiej zawartości cukru, oznaczone wysoką notą Nutri – Score (o ile jednocześnie mają wysokość zawartość np. błonnika lub białka) i może być to nota wyższa, niż przyznana produktom uważanym za korzystne dla zdrowia, np.  oliwie z oliwek. Co bowiem istotne, w założeniu system Nutri – Score ma porównywać miedzy sobą produkty z tej samej kategorii, a nie stanowić metody bezwzględnej oceny danego artykułu. Konsument nie jest jednak o tym informowany na opakowaniach posługujących się oznaczeniem Nutri – Score.

System Nutri – Score nie jest oceniany jednoznacznie. Nie został wybrany przez Unię Europejską jako podstawa do stworzenia jednolitego, obowiązkowego oznaczenia żywności, mimo że debata na ten temat miała miejsce. EFSA stwierdziła także, że system Nutri – Score nie może być uznany za dozwolone oświadczenie zdrowotne, bowiem brak jest wystarczających dowodów na istnienie związku przyczynowego między takim oświadczeniem, a wpływem żywności na zdrowie.

W 2022 r. włoski urząd ds. ochrony konkurencji (Autorità Garante della Concorrenza e del Mercato) uznał oznaczenie Nutri -Score za wprowadzające w błąd, zobowiązując określonych dystrybutorów do usunięcia go z opakowań. Zdaniem włoskiego organu, oznaczenie to nie zachęca konsumentów do dokonywania adekwatnych wyborów żywieniowych w celu zapewnia właściwej codziennej diety, ponieważ sposób zaprojektowania algorytmu kategoryzuje produktu w sposób arbitralny1.

lean-washing

W kontekście wpływu komunikacji marketingowej na wybory żywieniowe konsumentów warto wspomnieć o zjawisku zwanym lean-washingiem.

Lean-washing to działanie polegające na reklamowaniu i pozycjonowaniu produktu żywnościowego w taki sposób, aby wydawał się zdrowszy, niż jest w rzeczywistości, bądź wykorzystujące zainteresowanie konsumenta tematyką zdrowego żywienia do zwiększenia zainteresowania danym produktem. Lean-washing idzie więc w parze z zainteresowaniem zdrowym stylem życia, ekologią, z popytem na produkty naturalne, bio, czy wege. W zakresie tego zjawiska będą więc mieściły się aktywności marketingowe, których ocena prawna może kwalifikować je jako wprowadzanie w błąd konsumentów co do właściwości produktu bądź niewłaściwe użycie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych

Przykładem komunikatów z tej kategorii może być np. wyraźne podkreślanie na opakowaniu produktu informacji, że nie zawiera on laktozy czy glutenu, z uwagi na popularne trendy żywieniowe, w sytuacji gdy dany produkt z natury nie może zawierać tych składników, np. roślinne zmienniki mleka pozycjonowane jako pozbawione laktozy. Takie działanie może być uznane za naruszające art. 7 ust. 1 pkt. c) Rozporządzenia 1169/2011 przez niedozwolone sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie właściwości, zwłaszcza przez szczególne podkreślanie obecności lub braku określonych składników lub składników odżywczych.

Zainteresowanie konsumentów zdrowym trybem życia czy popularność określonych stylów żywienia rodzi dążenie marketerów do tego, by zaspokajać te potrzeby i oferować produkty odpowiadające oczekiwaniom konsumenta. Nie zawsze jednak komunikacja marketingowa odpowiada rzeczywistym właściwościom produktu. Stąd pojawiają się zjawiska takie jak green-washing, o którym pisaliśmy m.in. tu – czyli reklama zachwalająca pro-ekologiczną charakterystykę produktu, gdy brak do tego wystarczających podstaw, czy właśnie lean-washing – nieuzasadnione pozycjonowanie żywności jako zdrowej, by zachęcić konsumenta do zakupu. Takie tendencje marketingowe, jeśli są postrzegane jako niekorzystne dla konsumentów, mogą doczekać się reakcji ustawodawców, tj. chęci uregulowania, zakazania czy penalizowania określonych praktyk. Taką właśnie ofensywę legislacyjną obserwujemy aktualnie w odniesieniu do green-washingu, który skłonił Unię Europejską do przyjęcia Dyrektywy nr 2024/825 w sprawie wzmocnienia pozycji konsumentów w procesie transformacji ekologicznej poprzez lepszą ochronę przed nieuczciwymi praktykami oraz lepsze informowanie, czy polskiego ustawodawcę do przyjęcia przepisów ustawy z 23.06.2022 o rolnictwie ekologicznym i produkcji ekologicznej. Jeśli chodzi chodzi o lean-washing, czyli wprowadzającą w błąd reklamę żywności czy nieadekwatne komunikowanie jej właściwości prozdrowotnych, wydaje się, że aktualny stan prawny w Unii Europejskiej jest w tym zakresie wystarczający. Nie można jednak wykluczyć dalszych inicjatyw legislacyjnych w tym obszarze, w szczególności wciąż otwarta pozostaje kwestia wprowadzenia w przyszłości na rynku unijnym jednolitego, obowiązkowe oznaczenia żywności.2

Photo by Dan Gold on Unsplash
  1. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2022-002847_EN.html, wejście 25. 03. 2024 ↩︎
  2. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/P-9-2023-000783-ASW_EN.html, wejście 25. 03. 2024 ↩︎
Udostępnij