Przyjęta przez praktykę sądową tzw. zasada “czystych rąk” zakłada, że osoba nieuczciwa, broniąc się, nie może skutecznie powoływać się na cudzą nieuczciwość. Reguła ta może być opisywana na wiele sposobów np. “kto żąda gry fair, sam musi być fair“, “kto dochodzi ochrony naruszonych dóbr osobistych, nie może sam naruszać dóbr osobistych innych podmiotów” czy też “kto dochodzi sprawiedliwości sam powinien jej przestrzegać”[1]. Zasada “czystych rąk” jest powszechnie wykorzystywana na gruncie prawa cywilnego praz prawa pracy. Czy stosowanie jej ma jednak uzasadnienie także w prawie własności intelektualnej?
Spis treści
Kilka słów o początkach zasady „czystych rąk” w systemie anglosaskim
Zasada „czystych rąk” ma swoje korzenie w porządku anglosaskim, będąc jedną z podstawowych maksym angielskiego „prawa słuszności” (equity) zgodnie z paremią „he (or she) who comes into equity must come with clean hands” (kto dochodzi sprawiedliwości, sam powinien mieć czyste ręce[2]). Prawo słuszności zostało wykształcone w anglosaskim ustroju prawnym, aby korygować i uzupełniać normy prawa pospolitego (common law). Początki equity są natomiast związane z petycjami, które ludzie kierowali do króla, ponieważ z jednej strony ich spraw nie można było załatwić na podstawie przepisów common law, a z drugiej niezałatwienie ich byłoby sprzeczne z zasadami słuszności. Z czasem petycje były rozpatrywane przez kanclerza władcy jako „stróża sumienia królewskiego”, a potem ich rozstrzyganie stało się kompetencją sądów. Dzisiaj prawo słusznościowe i common law są stosowane równocześnie[3]. Zasada „czystych rąk” wspiera integralność sędziowską, uniemożliwiając powodowi „z nieczystymi rękoma” dochodzenia roszczeń, a tym samym nie budząc wątpliwości, co do orzekających sędziów. Ponadto reguła ta wspiera wymiar sprawiedliwości, uniemożliwiając korzystanie z jego „owoców” przez podmiot działający niezgodnie z prawem.
Zasada „czystych rąk” w polskim porządku prawnym i orzecznictwie
W polskim porządku prawnym zasada „czystych rąk” jest zasadą niepisaną, ukształtowaną przez praktykę orzeczniczą sądów. Mieści się ona w zagadnieniu klauzul generalnych, czyli konstrukcji normatywnych, dających organowi stosującemu prawo swobodę decyzyjną. Jak to zostało wspomniane we wstępie, jest stosowana w szczególności na gruncie prawa cywilnego i prawa pracy.
W ramach prawa cywilnego używa się w kontekście zasady „czystych rąk” w szczególności art. 5 k.c. zgodnie, z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Jak wynika z powyższego, na zasady współżycia społecznego może powoływać się tylko ten, kto swojego prawa nie nadużywa[4]. Przepis ten i wyinterpretowana z niego zasada „czystych rąk”, pozwalają sądom stosującym prawo nieco lepiej dostosować zbyt rygorystyczne przepisy do danego stanu faktycznego, a nawet w niektórych przypadkach uprawniają do oddalenia roszczenia.
Poniżej prezentujemy przykładowe orzeczenia, w których sądy odnosiły się do art. 5 k.c. oraz omawianej zasady.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 20 grudnia 2021 r. sygn. akt I ACa 619/21[5]
„W okolicznościach niniejszej sprawy oświadczenia powodów nie odzwierciedlały ich rzeczywistej wiedzy i powinny być traktowane tylko jako dopełnienie wymogów formalnych wniosku o udzielenie kredytu. W rozpatrywanym przypadku jednak również kredytujący Bank postąpił nierzetelnie, wymagając od powodów złożenia oświadczenia o otrzymaniu informacji, która faktycznie nie została im rzetelnie udzielona. Recypując bogate orzecznictwo na gruncie art. 5 k.c., powszechnie przyjmowana zasada “czystych rąk” uniemożliwia stronie skuteczne powoływanie się na cudzą nieuczciwość, jeśli sama postąpiła nieuczciwie.”
Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 26 lutego 2018 r., sygn. akt IX Ca 1081/17[6]
“[…] z punktu widzenia zasad stosowania art. 5 k.c., nie jest rzeczą obojętną ocena zachowania się podmiotu prawnego pozostającego w konkretnym wypadku pod ochroną prawa. Związana z tym jest zasada “czystych rąk”, a to oznacza, że nie może korzystać z ochrony art. 5 k.c. ten, kto sam narusza zasady współżycia społecznego”.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2016 r., sygn. akt I PK 134/15[7]
“Zasada “czystych rąk” polega na tym, że ochrony przewidzianej w art. 8 KP (5 KC) może żądać jedynie ten, kto sam postępuje nienagannie.”
Natomiast w kontekście prawa pracy i „zasady czystych rąk” stosowany jest art. 8 k.p., który stanowi że nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1969 r., sygn. akt I PR 274/69[8]
„Aby pracownik, jedyny żywiciel rodziny, mógł skorzystać skutecznie z zarzutu nadużycia prawa, niezbędne jest stwierdzenie, że nie można mu przypisać żadnych uchybień w dziedzinie wykonywania swoich obowiązków. Zasady współżycia społecznego, stanowiąc w takim wypadku podstawę wzmożonej ochrony pracownika, a w konsekwencji, przemawiając za jego prawem do dalszego zatrudnienia wbrew stanowisku pracodawcy, nie mogą być powoływane na korzyść osoby, która nienależycie wykonywała swoje obowiązki pracownicze.”
A co z prawem własności intelektualnej?
Zasada „czystych rąk” może być również wykorzystywana na gruncie IP w prawie autorskim oraz przede wszystkim w stosunku do przedsiębiorców i ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (dalej jako: u.z.n.k.). Nieuczciwa konkurencja to zachowania, które są niedopuszczalne z punktu widzenia podmiotów działających na rynku.
Zgodnie z art. 3 u.z.n.k. czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Tym sam samym, aby dane działanie lub zaniechanie mogło być uznane za czyn nieuczciwej konkurencji, musi łącznie spełniać 3 przesłanki:
- musi być popełnione w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą;
- musi wystąpić zagrożenie lub naruszenie interesu przedsiębiorcy lub klienta;
- zachowanie musi być bezprawne, czyli naruszać przepisy prawa lub dobre obyczaje[9].
Przepis art. 3 ust. 2 u.z.n.k. wymienia przykładowe czyny nieuczciwej konkurencji takie jak np.: wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, fałszywe lub oszukańcze oznaczenie pochodzenia geograficznego towarów albo usług, wprowadzające w błąd oznaczenie towarów lub usług, naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, nakłanianie do rozwiązania lub niewykonania umowy czy naśladownictwo produktów. Jest to katalog otwarty.
„Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji udziela ochrony przedsiębiorcy, który przestrzega dobrych obyczajów i którego interesy są zagrożone nieuczciwymi zabronionymi działaniami innych przedsiębiorców, którzy tych dobrych obyczajów nie przestrzegają, przy czym za takie zachowanie uważane jest popełnienie czynów opisanych w rozdziale 2 cytowanej ustawy, chyba, że z uwagi na funkcję korygującą art. 3 ust. 1 ustawy zachodzą podstawy do ustalenia, iż nie został zagrożony lub naruszony interes powoda, który sam nie przestrzega zasady czystych rąk; czyn taki nie stanowi wówczas czynu nieuczciwej konkurencji[10].
Art. 3 ust. 1 u.z.n.k. definiując pojęcie czynu nieuczciwej konkurencji, odwołuje się do „dobrych obyczajów” zawsze należy rozważyć zasadę „czystych rąk”. Jeżeli bowiem okazałoby się, że podmiot, który domaga się ochrony prawnej i zarzuca swojemu przeciwnikowi procesowemu dopuszczenie się czynu nieuczciwej konkurencji, a sam nie jest fair i narusza dobre obyczaje, będzie to wówczas skutkowało odmówieniem udzielenia ochrony. Ten problem dobrze ilustruje poniższy fragment:
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24 sierpnia 2017 r. sygn. akt V ACa 489/16
„Sąd Okręgowy wskazał także, że ustalenie, iż ewentualne czyny nieuczciwej konkurencji strony popełniają wzajemnie powoduje, że powód nie spełnia wymogu tzw. czystych rąk, aby móc domagać się ochrony swoich praw wobec pozwanego na podstawie przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Czynem nieuczciwej konkurencji jest bowiem działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta i dla oceny czy doszło do naruszenia dobrych obyczajów należy uwzględnić również postawę powoda.”
Czy zasada „czystych rąk” zawsze jest stosowana wprost?
Zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie podkreśla się, że w przypadku stosowania przez sąd zasady „czystych rąk” nie może być mowy o żadnym automatyzmie, ponieważ mogłoby to doprowadzić do niesprawiedliwych rozstrzygnięć, w których drobne naruszenie byłoby tożsame z rażącym pogwałceniem zasad współżycia społecznego. Dlatego też podkreśla się, że każdą sprawę należy oceniać indywidualnie i rozważnie oceniać zachowanie obydwu stron w kontekście powoływania się przez jedną z nich na art. 5 k.c., art. 8 k.c[11] lub inne przepisy prawne, które odwołują się do dobrych obyczajów i innych klauzul generalnych o tożsamym znaczeniu. Zatem czasami, pomimo, że powód dopuści się naruszenia dobrych obyczajów, jeżeli jest to naruszenie drobne, i tak może uzyskać ochronę swojego roszczenia. Wszystko zależy od konkretnego stanu faktycznego.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2020 r., sygn. akt I CSK 692/18, LEX nr 3068787[12]:
„Bezpodstawne jest odwołanie się w skardze do tzw. zasady czystych rąk w oparciu o twierdzenie, że przyczyną naruszeń było naganne zachowanie powódki naruszające nie tylko dobra osobiste powoda, ale i zasady współżycia społecznego. Reguła ta nie może być stosowana w sposób mechaniczny, a Sąd powinien, oceniając zarzut z art. 5 k.c. w indywidualnych okolicznościach faktycznych porównać zakres naruszeń ciążących na każdej ze stron.”
Podsumowując, zasada „czystych rąk” jest praktyką często wykorzystywaną przez sądy, w tym także w sprawach z zakresu IP. Jej szczególne znaczenie w prawie własności intelektualnej można zauważyć w stosunkach między przedsiębiorcami, stosowanych przez nich praktykach rynkowych i ewentualnych czynach nieuczciwej konkurencji. Odwołując się do reguł słuszności, zasada ta pozostawia organom stosującym prawo luz decyzyjny, który w obliczu niemożliwych do przewidzenia stanów faktycznych jest na wagę złota, zwycięskiego złota😉
